Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Na powołanie do obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej lub na ćwiczenia nie przysługuje skarga do sądu administracyjnego
• Jeśli powołanie otrzymają np. kobiety w ciąży, osoby opiekujące się nad obłożnie chorymi lub ze znacznym stopniem niepełnosprawności, mogą odwołać się jedynie do Szefa Centralnego Wojskowego Centrum Rekrutacji
• Brak zaskarżalności takich decyzji do sądu może prowadzić - w przypadku wydania decyzji niezgodnej z prawem - do naruszenia licznych konstytucyjnych praw i wolności
• Rzecznik Praw Obywatelskich zwraca się o odpowiednią zmianę prawa do wicepremiera, ministra obrony narodowej Władysława Kosiniaka-Kamysza  

Do Rzecznika wpływają wnioski o ochronę w sprawie realizacji konstytucyjnego obowiązku obrony Ojczyzny. Chodzi o wyłączenie drogi sądowej (art. 122 ust. 3 pkt 1 i 2 ustawy o obronie Ojczyzny) - a tym samym niemożność wniesienia skargi do sądu administracyjnego na decyzję w sprawie:

• powołania do obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej,
• powołania do odbycia ćwiczeń wojskowych.

Obowiązkowi służby wojskowej nie podlegają kobiety w ciąży oraz w okresie 6 miesięcy po porodzie, a także osoby:

1. sprawujące opiekę nad dziećmi do lat 8;
2. sprawujące opiekę nad:

• dziećmi od lat 8 do 18,
• osobami obłożnie chorymi,
• osobami, wobec których orzeczono trwałą niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym na podstawie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników,
• osobami, wobec których orzeczono całkowitą niezdolność do pracy oraz samodzielnej egzystencji na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS,
• osobami zaliczonymi do znacznego stopnia niepełnosprawności w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 

- jeżeli osoby te wspólnie z nimi zamieszkują i opieki tej nie można powierzyć innym osobom.

Ustawa o obronie Ojczyzny wskazuje okoliczności, w których określone osoby nie są powoływane do OZSW, wobec których OZSW została odroczona, czy też mogą zostać zwolnione z OZSW przed upływem okresu jej trwania. Podobnie na ćwiczenia żołnierzy PR nie powołuje się osób, które są wyłączone z obowiązku służby wojskowej w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny lub:

1. prowadzą własną kampanię wyborczą w przypadku kandydowania do Sejmu, Senatu, Parlamentu Europejskiego lub organów samorządu terytorialnego - w czasie jej trwania;
2. zostały wybrane na posła, w tym do Parlamentu Europejskiego, albo senatora - w czasie trwania kadencji;
3. pełnią funkcję organów jednostek samorządu terytorialnego albo sprawują mandat radnego;
4. zajmują kierownicze stanowiska w urzędach administracji rządowej;
5. zostały przeznaczone do odbycia służby zastępczej lub odbyły tę służbę.

Może zdarzyć się, że powołanie do odbycia służby wojskowej (np. na ćwiczenia wojskowe) otrzymają np. kobiety w ciąży, osoby opiekujące się nad obłożnie chorymi, względnie zaliczonymi do znacznego stopnia niepełnosprawności. W takich okolicznościach przysługuje im wyłącznie odwołanie do Szefa Centralnego Wojskowego Centrum Rekrutacji. Zgodnie bowiem z art. 122 ust. 3 pkt 2 ustawy o obronie Ojczyzny skarga taka zostanie najprawdopodobniej przez sąd administracyjny odrzucona.

Niestawienie się na ćwiczenia obwarowano zaś przymusem państwowym. Kto bez usprawiedliwionej przyczyny:

1. będąc żołnierzem pasywnej rezerwy nie zgłasza się w określonym terminie i miejscu na ćwiczenia wojskowe trwające do 24 godzin,
2. będąc przeznaczony do szkolenia lub ćwiczeń wojskowych nie zgłasza się w określonym terminie i miejscu do tej służby,
3. posiadając przydział organizacyjno-mobilizacyjny do jednostki przewidzianej do militaryzacji nie zgłasza się w określonym terminie i miejscu do służby w tej jednostce
   - podlega karze aresztu albo grzywny. 

Tej samej karze podlega, kto:

1. uporczywie uchyla się od wykonywania poleceń służbowych w czasie odbywania szkolenia;
2.  w czasie odbywania służby samowolnie opuszcza wyznaczone miejsce przebywania.

Regulacja wyłączająca prawo do sądu wywołuje wątpliwości z punktu widzenia art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Ewentualne ograniczenia korzystania z konstytucyjnych wolności i praw, zgodnie art. 31 ust. 3 Konstytucji RP mogą być ustanawiane tylko, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób; nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Prawo do sądu przyjmuje szczególny charakter, zgodnie bowiem z art. 77 ust. 2 Konstytucji RP ustawodawca ma konstytucyjny zakaz zamykania drogi sądowej w przypadku dochodzenia naruszonych konstytucyjnych wolności i praw, 

W kontekście decyzji o powołaniu do obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej i powołania do ćwiczeń wojskowych, które nie podlegają zaskarżeniu do sądów administracyjnych, aktualizuje się możliwość naruszenia wolności sumienia i religii (art. 53 Konstytucji RP).  Art. 85 ust. 1 Konstytucji RP nakłada na obywateli obowiązek obrony Ojczyzny, który wobec osób o przekonaniach moralnych czy religijnych nie pozwalających im na służbę wojskową, może przybierać formę zastępczą. Jest to równoznaczne ze spełnianiem obowiązku zasadniczej służby wojskowej - takiej osoby nie powołuje się także na ćwiczenia wojskowe. Może jednak zdarzyć się powołanie na ćwiczenia osoby, której wartości pozostają w ścisłym związku z wolnością sumienia i religii. Pozbawienie je prawa do sądu narusza konstytucyjny zakaz zamykania drogi sądowej.

Brak zaskarżalności do sądu może także prowadzić, w przypadku wydania decyzji niezgodnej z prawem, do naruszenia i innych konstytucyjnych praw i wolności, np. ochrony rodziny (art. 71 ust. 1 Konstytucji RP), ochrony kobiet w ciąży (art. 71 ust. 2 Konstytucji RP), ochrony praw dziecka (art. 72 ust. 1 Konstytucji RP) czy też pomocy w zabezpieczeniu egzystencji osobom niepełnosprawnym (art. 69 Konstytucji RP). Nie ulega więc wątpliwości, że także ta materia konstytucyjna, ze względu na art. 77 ust. 2 Konstytucji RP, uzasadnia otwarcie drogi sądowej.

Ustrojodawca określił prawo do sądu jako podlegające szczególnej ochronie, czego wyznacznikiem jest art. 233 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którą prawo to nie może być ograniczane na mocy ustaw określających zakres ograniczeń praw i wolności w czasie stanu wojennego i wyjątkowego, podobnie jak art. 38 (ochrona życia), art. 53 (wolność sumienia i religii) czy art. 72 (ochrona praw dziecka). Oznacza to, że ograniczenie korzystania z prawa do sądu w czasie pokoju, wywiedzione z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. powinno mieć niezwykle silne uzasadnienie aksjologiczne w oparciu o przesłanki określone w tym przepisie.

Zgodnie z poglądem Trybunału Konstytucyjnego z wyroku z 16 marca 1999 r. (SK 19/98), potencjalne ograniczenia wynikające z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP nie mogą w ogóle wyłączać drogi sądowej. Ustawodawca jest zaś zobowiązany  tak ukształtować zakres właściwości sądów, aby zawsze jakiś sąd był właściwy do rozpatrzenia sprawy o naruszeniu wolności lub praw człowieka.

Tymczasem obowiązująca do 23 kwietnia 2022 r. ustawa o powszechnym obowiązku obrony RP nie wyłączała możliwości zaskarżania do sądów tego rodzaju decyzji. Znajduje to wyraz w orzecznictwie sądów administracyjnych, np. w wyroku WSA w Łodzi z 5 września 2007 r, sygn. akt III SA/Łd 476/07 - w zakresie zaskarżenia decyzji w przedmiocie powołania do odbycia zasadniczej służby wojskowej, czy w wyroku WSA w Szczecinie z 11 stycznia 2018 r., sygn. akt II SA/Sz - w zakresie zaskarżenia decyzji o powołaniu na ćwiczenia wojskowe.

RPO Marcin Wiącek prosi ministra Władysława Kosiniaka-Kamysza o rozważenie możliwości podjęcia inicjatywy w celu zmiany art. 122 ust. 3 pkt 1 i 2 ustawy o obronie Ojczyzny w zakresie, w jakim uniemożliwiają one wniesienie skargi do sądu administracyjnego. Zwraca się też o stanowisko.

WZF.511.1.2024