Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W  2009 r. obywatel zawarł z bankiem umowę o kredyt hipoteczny waloryzowany kursem franka szwajcarskiego
• Zabezpieczeniem została hipoteka kaucyjna do kwoty 1,1 mln zł na nieruchomości obywatela
• Gdy przestał on spłacać kredyt, bank wystąpił do sądu, który zasądził od niego na rzecz powoda 974 tys. zł wraz z odsetkami
• Obecnie komornik prowadzi postępowanie egzekucyjne z nieruchomości, w której pozwany mieszka ze swym małoletnim dzieckiem
• AKTUALIZACJA 17.07.2024: 9 lipca 2024 r. Sąd Najwyższy (sygn. akt II NSNc 395/23) stwierdził zasadność wszystkich zarzutów skargi nadzwyczajnej RPO. Uchylił w całości zaskarżony wyrok, a sprawę zwrócił Sądowi Okręgowemu.

Rzecznik Praw Obywatelskich składa skargę nadzwyczajną od wyroku zaocznego Sądu Okręgowego z listopada 2018 r. Powołuje się na konieczność zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej.

Wnosi o uchylenie tego wyroku w całości i zwrot sprawy sądowi do ponownego rozpoznania. Ponadto razem ze skargą złożył wniosek o wstrzymanie wykonania wyroku do zakończenia postępowania SN. Uzasadnia to grożącą pozwanemu niepowetowaną szkodą, wynikającą z prowadzonego postępowania egzekucyjnego z jego nieruchomości.

Stan faktyczny

W  2009 r. obywatel zawarł z bankiem umowę o kredyt hipoteczny  waloryzowany kursem CHF. Bank zobowiązał się udzielić mu 740 tys. zł kredytu na zakup na rynku wtórnym lokalu mieszkalnego.

Kwota kredytu w walucie waloryzacji wynosiła wówczas 257 tys. CHF. Zastrzeżono, że  ma ona charakter informacyjny i nie stanowi zobowiązania Banku, a wartość kredytu  walucie obcej w dniu uruchomienia kredytu może być różna od podanej. Zabezpieczeniem spłaty kredytu została hipoteka kaucyjna wpisana do kwoty 1, 1 mln zł ustanowiona na nieruchomości obywatela.

Z uwagi na zaprzestanie przez spłaty kredytu w 2017 r. bank wezwał go  do zapłaty kwoty w łącznej wysokości 261 tys. CHF. Wobec niewpłacenia pieniędzy  w 2018 r. powód wniósł pozew o nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym o zapłatę kwoty niemal miliona zł z odsetkami.

Po rozprawie, na którą nikt się nie stawił, sąd wydał wyrok zaoczny. Zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 974 tys. zł wraz z odsetkami. Wyrokowi nadano rygor natychmiastowej wykonalności. Orzeczenie stało się prawomocne. 

Pozwany wniósł o przywrócenie terminu do  odpowiedzi na pozew oraz do wniesienia sprzeciwu od wyroku zaocznego, o który dowiedział się o od komornika. W 2021 r. sąd  odrzucił wniosek pozwanego.

Potem Sąd Rejonowy ogłosił upadłość obywatela. W toku postępowania zgłoszenia wierzytelności dokonał powodowy bank w kwocie ponad 1,1 mln zł, która została uznana przez syndyka i zatwierdzona postanowieniem sędziego-komisarza. Nieruchomość wchodząca w skład masy upadłości nie została przez syndyka zlikwidowana z uwagi na fakt, że upadły złożył wniosek o umorzenie postępowania upadłościowego. W 2022 r. postępowanie upadłościowe umorzono na wniosek upadłego. 

W 2023 r. nastąpiła zmiana wpisu wierzyciela z powoda w tej sprawie na jeden z funduszy inwestycyjnych. Dla rozpoznania sprawy zmiana po stronie powoda jest irrelewantna.

Zarzuty skargi nadzwyczajnej

Na podstawie art. 89 § 1 pkt 1 UoSN zaskarżonemu wyrokowi zaocznemu RPO zarzuca:

• naruszenie zasady ochrony konsumenta ustanowionej w art. 76 Konstytucji w związku z art. 9 Konstytucji poprzez: niezapewnienie właściwej ochrony sądowej pozwanemu konsumentowi, będącemu słabszą stroną stosunku prawnego, ograniczenie się przez Sąd do stosowania wyłącznie przepisów ustawy Kodeks postępowania cywilnego, bez uwzględnienia konsumenckiej natury podstawowego stosunku prawnego i co za tym idzie, przepisów o ochronie konsumenta zgodnie z ochroną wynikającą z prawa unijnego, a w szczególności Dyrektywy 93/13, nakazujących sądowi z urzędu zbadanie w toku postępowania postanowień umowy kredytu pod kątem ich abuzywności;
• naruszenie prawa do zapewnienia odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej zgodnie z wymogami określonymi w art. 45 ust. 1 Konstytucji jako sprawiedliwości proceduralnej, poprzez brak rozpoznania sprawy przez niezawisły i niezależny sąd i wydanie wyroku zaocznego, podczas gdy z uwagi na wątpliwości dotyczące stosunku podstawowego nie było podstaw do wydania wyroku zaocznego.

Ponadto na podstawie art. 89 § 1 pkt 2 UoSN wyrokowi zarzuca:

• rażące naruszenie prawa procesowego w postaci art. 339 § 2 k.p.c. (według stanu prawnego na dzień orzekania) poprzez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że istnieją podstawy do wydania wyroku zaocznego, pomimo że w sprawie istniały uzasadnione wątpliwości co do twierdzenia powoda o faktach przesądzających o materialnoprawnej zasadności żądania pozwu, a tym samym, że domniemanie prawdziwości twierdzeń powoda przewidziane w art. 339 § 2 k.p.c. oznacza zwolnienie sądu orzekającego nie tylko z przeprowadzenia postępowania dowodowego, ale także z obowiązku dokonania oceny materialnoprawnej zasadności żądania pozwu opartego na tych twierdzeniach, podczas gdy art. 339 § 2 k.p.c. nie może być wykładany rozszerzająco, ergo zawarte w nim domniemanie prawdziwości twierdzeń powoda odnosi się wyłącznie do podstawy faktycznej wniosku, natomiast nie obowiązuje w zakresie prawa materialnego;
• rażące naruszenie prawa materialnego, tj. art. 385 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t. j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm., dalej: „k.c.”) w zw. z art. 3851 § 3 k.c., w zw. z art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13, poprzez jego niezastosowanie w sprawie w wyniku zaniechania zbadania istoty sprawy (treści umowy między przedsiębiorcą i konsumentem), a w konsekwencji niezbadanie z urzędu abuzywności klauzul zawartych w umowie kredytu, prowadzącego ostatecznie do odmowy przyznania ochrony uprawnionej konsumentowi.

W konsekwencji, na podstawie art. 89 § 1 zdanie 1 UoSN, zaskarżonemu wyrokowi zaocznemu RPO zarzuca naruszenie zasady demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, wyrażonej w art. 2 Konstytucji RP. 

Doszło do tego wskutek zaniechania sądu zbadania z urzędu, czy wyrok zaoczny nie będzie naruszał unormowań chroniących konsumenta przed nieuczciwymi postanowieniami umowy i poprzez brak przeprowadzenia postępowania dowodowego doprowadzi do zachwiania równowagi w sferze ochrony prawnej pozwanego konsumenta, i de facto wsparł działania przedsiębiorcy nakierowane na wykorzystanie słabszej pozycji konsumenta, który nie był w stanie się skutecznie bronić. Takie procedowanie sądu pozostaje w sprzeczności z zasadą lojalności państwa wobec obywateli w procesie stosowania prawa.

Uzasadnienie wniosku o uchylenie wyroku zaocznego 

W ocenie Rzecznika natura i rozmiar nieprawidłowości popełnionych przy wydawaniu zaskarżonego wyroku zaocznego usprawiedliwia odstąpienie od  ochrony powagi rzeczy osądzonej i przemawia za jego uchyleniem.

Sąd Okręgowy nie uwzględnił faktu, że pozwany jest konsumentem i  jako słabsza strona umowy zawieranej z profesjonalistą podlega ochronie. Powinna ona była polegać na weryfikacji czy roszczenie nie narusza przepisów chroniących konsumenta przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Nie uwzględniając zatem konsumenckiego charakteru stosunku podstawowego, sąd nie wywiązał się z obowiązku ciążącego na organach państwa na mocy art. 76 Konstytucji w związku z unormowaniami art. 7 ust. 1 Dyrektywy 93/13. 

W konsekwencji pozwany został de facto pozbawiony należytej ochrony sądowej przez fakt, że sąd zignorował konsumencki charakter stosunku prawnego w sytuacji, gdy przesłankami przemawiającymi za bezzasadnością żądania pozwu były już same informacje zawarte w treści pozwu jak i w załączonej do niego umowie kredytu. 

Komornik sądowy prowadzi postępowanie z nieruchomości pozwanego. Na razie pozwany jest jej właścicielem tej nieruchomości, a wstrzymanie wykonania orzeczenia pozwoli przedłużyć ten stan co najmniej do czasu wydania rozstrzygnięcia przez SN.

Mając na względzie powyższe, Rzecznik  wnosi jak w petitum skargi o uchylenie zaskarżonego wyroku zaocznego i przekazanie właściwemu sądowi sprawy do ponownego rozpoznania.

Najważniejsze motywy pisemnego rozstrzygnięcia SN 

(...) W niniejszej sprawie nie budzi wątpliwości, że ze strony pozwanego wystąpiła zaległość w spłacie rat kredytu udzielonego mu przez Bank. Jednakże Sąd Okręgowy w (..), wydając zaskarżony wyrok zaoczny nie przeprowadził koniecznej weryfikacji klauzul zawartych w umowie kredyt waloryzowanego kursem CHF. Nie wykluczył tym samym możliwości zawarcia umowy kredytu z naruszeniem prawa. W wyjątkowo lakonicznym uzasadnieniu sąd wskazał jedynie, że „przyjął za prawdziwe twierdzenia powoda o okolicznościach faktycznych przytoczone w pozwie. Należało zauważyć, że były to wszystkie dokumenty dotyczące kontraktu zawartego przez strony, a więc umowa kredytowa z aneksami, zawiadomienie o zaległościach, oświadczenie Banku o wypowiedzeniu umowy, wezwania do zapłaty, wyciąg z ksiąg Banku określający zadłużenie pozwanego. Wskazane dokumenty nie były kwestionowane przez pozwanego, zostały sporządzone i złożone w przepisanej formie, stąd Sąd nie miał wątpliwości co do ich prawdziwości. W ocenie Sądu nie zostały też przytoczone w celu obejścia prawa".

Pomimo że same faktyczne okoliczności sprawy (m in. zawarcie umowy kredytu, zaprzestanie przez pozwanego spłacania kolejnych rat) były prawdziwe, to przepis art. 339 § 2 k.p.c. nie mógł znaleźć zastosowania w niniejszej sprawie. Jego wyłączenie wynika nie tyle z powodu niespełnienia zawartych w nim przesłanek, co z konieczności uwzględnienia norm o charakterze nadrzędnym, znajdujących zastosowanie w postępowaniach z udziałem konsumentów. Sąd Okręgowy w (...) pominął je, ograniczając się jedynie do spełnienia literalnie wskazanych warunków wydania wyroku zaocznego, chociaż analiza szerszego kontekstu wydania zaskarżonego orzeczenia powinna prowadzić go do wniosku, że w niniejszej sprawie zastosowanie art. 339 § 2 k.p.c. było niedopuszczalne. Choć wydanie wyroku zaocznego jest instytucją, która w pewnym zakresie pozwala na przyspieszenie i usprawnienie postępowania, to nie może ona mieć zastosowania kosztem ochrony praw konsumentów.

Zarówno w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, jak i polskiej judykaturze podkreśla się, że „[ajrtykuł 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz.UE L z 1993 r., Nr 95, s. 29) należy interpretować w ten sposób, że - w sytuacji gdy sąd orzeka w drodze wyroku zaocznego w związku z niestawiennictwem konsumenta na rozprawie, na którą został wezwany - stoi on na przeszkodzie takiej wykładni przepisu krajowego, która uniemożliwia sądowi rozpoznającemu powództwo wniesione przez przedsiębiorcę przeciwko temu konsumentowi wchodzące w zakres stosowania tej dyrektywy, przeprowadzenie środków dowodowych niezbędnych do dokonania z urzędu oceny nieuczciwego charakteru warunków umownych, na których przedsiębiorca oparł swe roszczenie, w wypadku gdy sąd ten poweźmie wątpliwości co do nieuczciwości tych warunków w rozumieniu omawianej dyrektywy" (wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 4 czerwca 2020 r., C-495/19, Legalis nr 2369626; zob też np wyrok Sądu Najwyższego z 25 listopada 2020 r., I NSNc 57/20). Obowiązek oceny nieuczciwego charakteru warunków umowy spoczywa bowiem na organach wymiaru sprawiedliwości (zob. wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 21 kwietnia 2016 r., Radlingef i Radlingerova, C-377/14, EU:C:2016:283, pkt 77 i przytoczone tam orzecznictwo). Sądy krajowe z urzędu weryfikują czy postanowienia umowne mają nieuczciwy charakter, stosując przy tym przepisy proceduralne w taki sposób, aby zapewnić konsumentowi skuteczną ochronę (wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 30 maja 2013 r., Jórós, C-397/11, pkt 53). Z tego obowiązku nie zwalnia sądu również brak aktywności po stronie konsumenta (wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 14 czerwca 2012 r., Banco Espańol de Credito SA, C-618/10, pkt 57).

Pamiętać należy, że dla wydania wyroku zaocznego dopuszczalne jest przyjmowanie za ustalone wyłącznie twierdzeń powoda o okolicznościach faktycznych, które uzasadniają jego żądanie (domniemanie ich przyznania przez pozwanego i zgodności z prawdziwym stanem rzeczy). Sąd nie jest przy tym jednocześnie zwolniony z obowiązku dokonania prawidłowej oceny materialnoprawnej zasadności żądania pozwu opartego na tych żądaniach (wyrok Sądu Najwyższego z 15 marca 1996 r., I CRN 26/96). Ochrona konsumenta przed klauzulami niedozwolonymi w umowach jest skuteczna ex lege i sąd może dokonać ustaleń w tym przedmiocie także z urzędu, podczas rozpoznawania sprawy z udziałem konsumenta (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 3 sierpnia 2021 r., I NSNc 232/21; z 15 grudnia 2021 r., I NSNc 67/21; z 19 stycznia 2022 r., I NSNc 216/21; z 21 września 2022 r„ I NSNc 544/21). Co więcej, niedozwolone postanowienie umowne w rozumieniu art 3851 § 1 k.c. jest ex lege pozbawione mocy wiążącej od samego początku i każdy organ orzekający w sprawie dotyczącej roszczenia z umowy z udziałem konsumenta jest obowiązany z urzędu to uwzględnić, chyba że konsument temu się sprzeciwi w sposób niewymuszony i jednoznaczny (uchwała Sądu Najwyższego z 6 kwietnia 2018 r., III CZP 114/17).

W powyższym kontekście należy zwrócić uwagę na niekonsekwencję Sądu Okręgowego w (...). Z jednej strony, słusznie uznał on, że nie istnieją powody do wydania nakazu zapłaty i skierował sprawę na rozprawę. Tym samym przyznał, że istnieje m.in. konieczność weryfikacji klauzul umownych pod kątem ich potencjalnej abuzywności. Z drugiej strony, w związku z niestawiennictwem pozwanego na rozprawie, sąd wydał wyrok zaoczny, potwierdzając, że - w jego ocenie - badanie zapisów umownych nie jest jednak konieczne.

Biorąc pod uwagę powyższe, należy stwierdzić zasadność wszystkich postawionych przez Rzecznika zarzutów. Dodać przy tym trzeba, że naruszenia, oparte na przesłance z art. 89 § 1 pkt 2 u.SN mają w niniejszej sprawie charakter rażący. (...) W niniejszej sprawie rażącego naruszenia prawa należy upatrywać przede wszystkim w zignorowaniu przed Sąd Okręgowy w (...) konstytucyjnych standardów związanych z ochroną konsumenta, wydaniu wyroku zaocznego i zaniechaniu badania klauzul umownych pod kątem ich potencjalnej abuzywności.

Samo stwierdzenie zaistnienia przesłanek szczegółowych skargi nadzwyczajnej nie jest jeszcze wystarczające dla wyeliminowania zaskarżonego orzeczenia z obrotu prawnego. W dalszej kolejności należy bowiem ustalić czy uchylenie zaskarżonego wyroku jest „konieczne dla zapewnienia zgodności z zasadą demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej" (art. 89 § 1 in principia u.SN).

Zasada demokratycznego państwa prawnego urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej ma charakter kompleksowy. Na jej treść składają się inne zasady pochodne, m.in. zasada zaufania obywatela do państwa i zasada bezpieczeństwa prawnego jednostki (por. P. Tuleja, Komentarz do art. 2, [w:] M. Safjan, L. Bosek (red.), Konstytucja RP, t. 1, Komentarz do art. 87-243, Warszawa 2016, s. 223-228). Z zasady określonej w art. 2 Konstytucji RP wywodzona jest konieczność zapewnienia bezpieczeństwa prawnego jednostki, pewności co do prawa, przewidywalności stanowionego prawa, lojalności państwa względem obywateli, co powinno budować zaufanie jednostki do Państwa. Bezpieczeństwo prawne obywateli winno być przy tym rozumiane nie tylko formalnie jako przewidywalność działań władzy publicznej, ale także jako skuteczne zabezpieczenie dóbr życiowych i interesów człowieka. Zasada ta stoi zatem na przeszkodzie akceptacji praktyki orzeczniczej polegającej na wydaniu wyroku zaocznego w sprawie przeciwko konsumentowi bez kontroli treści umowy, z której powód wywodzi swoje roszczenia, w szczególności gdy istnieją uzasadnione przypuszczenia, że zawarte w umowie klauzule mogą mieć charakter abuzywny. 

W kontekście tym nie bez znaczenia pozostaje również sam status konsumenta, który będąc słabszą stroną umowy, wymaga szczególnej ochrony ze strony państwa. Dotyczy to zarówno wprowadzenia i przestrzegania odpowiednich przepisów na etapie kształtowania stosunków prawnych z konsumentami, jak i norm o charakterze procesowym - w przypadku dochodzenia stosownych roszczeń. W niniejszej sprawie nieprawidłowe zastosowanie wskazanych przepisów, doprowadziło do pozbawienia pozwanego - jako konsumenta - należytej ochrony prawnej.

Zaistnienie przesłanek szczegółowych oraz przesłanki funkcjonalnej z art. 89 § 1 u.SN uzasadnia stwierdzenie, iż uchylenie zaskarżonego wyroku zaocznego jest proporcjonalnym środkiem pozwalającym zapewnić zgodność z art. 2 Konstytucji RP.

V.511.720.2021