Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Trybunał Konstytucyjny orzekł, że niektóre przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości naruszają Konstytucję przez to, że wskazane w nich stawki wynagrodzenia dla obrońców z urzędu są niższe od stawek w tych samych sprawach dla obrońców z wyboru
• Po tym wyroku w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych pojawiły się odmienne sposoby rozstrzygania wniosków obrońców o uzupełnienie wynagrodzenia za pomoc prawną z urzędu
• Rzecznik Praw Obywatelskich kieruje pytanie prawne do Sądu Najwyższego, aby rozstrzygnął te rozbieżności. Zdaniem RPO obrońcy z urzędu powinni mieć możliwość kierowania takich wniosków
• AKTUALIZACJA: 13 grudnia 2023 r. skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego (sygn. akt. I KZP 5/23) odmówił udzielenia odpowiedzi na pytanie prawne RPO
• Wskazał zarazem, że w wydaniu orzeczenia TK uczestniczyła osoba powołana do niego z naruszeniem Konstytucji RP. Wobec tego SN nie może uznać, iż to orzeczenie TK jest wyrokiem, którego treść objęta jest skutkiem wyznaczonym normą art. 190 ust. 1 Konstytucji RP ("Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne").Organ zaś, w którego składzie zasiadają osoby powołane na miejsca wcześniej obsadzone, nie jest organem opisanym w Konstytucji jako Trybunał Konstytucyjny.

Rzecznik Praw Obywatelskich chce, żeby Sąd Najwyższy rozstrzygnął, czy po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 20 grudnia 2022 r. adwokaci i pełnomocnicy mogą wnosić do sądów o uzupełnienie (podwyższenie) wynagrodzenia za pomoc prawną świadczoną z urzędu.

Wyrokiem z 20 grudnia 2022 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził niekonstytucyjność niektórych przepisów rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. z 2019 r. poz. 18, ze zm.).

TK orzekł, że § 17 ust. 1 pkt 2 oraz § 17 ust. 2 pkt 3 wspomnianego rozporządzenia MS są niezgodne z art. 64 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 2 i art. 92 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że wskazane w nich stawki dla adwokatów ustanowionych obrońcami z urzędu są niższe od stawek w tych samych sprawach dla adwokatów ustanowionych obrońcami z wyboru. (sygn. akt. SK 78/21)

Pytanie prawne

Rzecznik kieruje do Izby Karnej SN pytanie prawne: 

"Czy orzeczenie w przedmiocie rozstrzygnięcia o kosztach wydawane w trybie art. 626 § 2 k.p.k. mieści się w pojęciu innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonym w przepisach właściwych dla danego postępowania, o którym mowa w art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a jeżeli tak, to czy wobec eliminacji z porządku prawnego norm prawnych zawartych w § 17 ust. 1 pkt. 2 oraz § 17 ust. 2 pkt. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 roku w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz. U. z 2019 r. poz. 18, z późn. zm.), obrońcom oraz pełnomocnikom przysługuje uprawnienie do skorzystania ze skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia 2022 r. o sygn. akt. SK 78/21 poprzez wnioskowanie na podstawie art. 626 § 2 k.p.k. o uzupełnienie (podwyższenie) wynagrodzenia za pomoc prawną z urzędu, świadczoną w postępowaniach zakończonych prawomocnym orzeczeniem sądu powszechnego, opartych, w części dotyczącej rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, na niekonstytucyjnej normie prawnej?"

Pytanie prawne zostało zarejestrowane w Sądzie Najwyższym pod sygn. akt I KZP 5/23. SN pochyli się nad problemem w składzie 7 sędziów.

Rozbieżności w orzecznictwie

Po grudniowym wyroku TK w orzecznictwie Sądu Najwyższego i sądów powszechnych ujawniła się rozbieżność w wykładni art. 626 § 2 Kodeksu postępowania karnego, który określa zasady orzekania o kosztach procesu.

Według pierwszego stanowiska uprawnionym, w celu realizacji skutków orzeczenia sądu konstytucyjnego, przysługuje wniosek o uzupełnienie wyroku, w oparciu o art. 626 § 2 k.p.k. w zw. z art. 190 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Stanowisko takie zaprezentowano w uzasadnieniu orzeczenia TK z dnia 20 grudnia 2022 r. - „Na podstawie niniejszego wyroku, skarżący ma możliwość wystąpienia do właściwego sądu z wnioskiem na podstawie art. 190 ust. 4 Konstytucji w związku z art. 626 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2022 r. poz. 1375, ze zm.)". Art. 190 ust 4. Konstytucji stanowi, że orzeczenie TK o niezgodności z Konstytucją (…), na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. Pogląd ten został potwierdzony m.in. postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2022 roku, sygn. akt. V KZ 57/20 oraz w licznych orzeczeniach sądów powszechnych.

Zgodnie z drugim stanowiskiem, wniosek oparty o art. 626 § 2 k.p.k. nie znajduje podstaw do uzupełnienia wyroku w postępowaniu karnym, nawet w świetle orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Pogląd ten przedstawił m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu 26 stycznia 2023 r., (sygn. akt. V KK 4/21) wskazując, że właściwy tryb do ewentualnej korekty rozstrzygnięcia o kosztach opartego na obowiązujących przepisach, które następnie zostały uznane za niekonstytucyjne, przewidziany jest w art. 540 § 2 k.p.k. (wznowienie postępowania). Stanowisko, według którego nie jest możliwe zastosowanie art. 626 § 2 k.p.k., pojawia się również w orzecznictwie sądów powszechnych.

RPO: obrońcy z urzędu powinni mieć możliwość składania wniosków o uzupełnienie wyroku na podstawie art. 626 § 2 k.p.k.

W uzasadnieniu pytania prawnego RPO wskazuje, że przepis art. 626 § 2 k.p.k. jest jedyną regulacją prawną w procedurze karnej, którą zgodnie z art. 190 ust. 4 Konstytucji można zastosować wobec obrońców i pełnomocników. Zwraca uwagę, ze postępowanie w trybie art. 540 § 2 k.p.k. zostało wyłączone w stosunku do obrońców i pełnomocników, ponieważ wznowienie postępowania karnego dokonane po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego, przewidziane w procedurze karnej, nastąpić może wyłącznie na korzyść strony.

Z tego powodu RPO opowiada się za taką wykładnią przepisów, która dopuszcza wniosek o uzupełnienie wyroku na podstawie art. 626 § 2 k.p.k. w związku z art. 190 ust. 4 Konstytucji RP.

Problematyka stosowania tego przepisu jest doniosła i wynika z tego, że sprawy dotyczące możliwości uzupełnienia rozstrzygnięcia o kosztach na tej podstawie nie mają charakteru odosobnionych i wielokrotnie pojawiają się w związku z wyrokiem Trybunał Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia 2022 r.

Dokonanie przez Sąd Najwyższy zasadniczej wykładni ustawy pozwoliłoby przeciwdziałać rozbieżnościom interpretacyjnym, które już wystąpiły w orzecznictwie samego Sądu Najwyższego, a które to rozbieżności są niekorzystne dla prawidłowego funkcjonowania prawa w praktyce.

Marcin Wiącek wskazuje również, że rozstrzygnięcie pytania prawnego wydaje się konieczne z uwagi na jego doniosłość z punktu widzenia konstytucyjnie chronionych praw i wolności człowieka.

Najważniejsze fragmenty uzasadnienia postanowienia SN  (całość w załączniku)

W sprawie nie istnieje możliwość podjęcia uchwały, lecz nie z powodów wskazanych w stanowisku prokuratora Prokuratora Krajowego. Rzecz w tym, że zagadnienie powyższe aktualizować się może wyłącznie w wypadku, gdy orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego można nadać charakter, o którym mowa w art. 190 ust. 1 Konstytucji RP (orzeczenie mające moc powszechnie obowiązującą i ostateczne). Tymczasem wskazany wyrok Trybunału skutków przewidzianych w powołanym wyżej przepisie Konstytucji nie wywiera.

Wynika to z bezspornego faktu, że w składzie orzekającym Trybunału wydającego powołane wyżej orzeczenie uczestniczył Jarosław Wyrembak, powołany na urząd sędziego w miejsce zmarłego Henryka Ciocha, który z kolei zajął miejsce już wcześniej zajęte przez osobę wybraną na sędziego przez Sejm VII Kadencji, co potwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyrokach: z dnia 3 grudnia 2015 r., K 34/15, z dnia 9 grudnia 2015 r., K 35/15, z dnia 9 marca 2016 r., K 47/15 i z dnia 11 sierpnia 2016 r., K 39/16 oraz w postanowieniu z dnia 7 stycznia 2016 r., U 8/15.

Aspekty sprzecznego z prawem krajowym wyboru osób na sędziów Trybunału Konstytucyjnego, na miejsca już wcześniej zajęte, zostały precyzyjnie wskazane także w wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 maja 2021 r. w sprawie 4907/18, XER0 FLOR przeciwko Polsce (por. także omówienie wyroku: M. A. Nowicki, Palestra 2021, z. 6, s. 88-101). ETPCz orzekł, że rozstrzygnięcie sprawy przez skład orzekający Trybunału Konstytucyjnego z udziałem osoby wybranej na miejsce już zajęte narusza art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPC), ponieważ taki organ nie spełnia wymogu „sądu ustanowionego ustawą".

Trybunał w Strasburgu stwierdzając naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC wskazał w tym wyroku, że zarówno Sejm VIII kadencji dokonując wyboru pięciu sędziów w dniu 2 grudnia 2015 r., jak i Prezydent RP mieli świadomość zbliżającego się w dniu 3 grudnia 2015 r. rozstrzygnięcia sprawy prawidłowości obsady Trybunału Konstytucyjnego, a ich pospieszne działania (przyjęcie ślubowania w nocy) budzą wątpliwości wskazujące na pozaprawną ingerencję w proces wyboru sędziów konstytucyjnych.

Wprawdzie Trybunał Konstytucyjny w sprawie P 7/20 (postanowienie z dnia 15 czerwca 2021 r., OTK-A 2021, poz. 30) uznał ten wyrok za nieistniejący (sententia non existens), podkreślić jednak należy, że wydając powołane orzeczenie organ ten działał bez żadnego trybu formalnoprawnego, w którym mógłby stwierdzić taki stan prawny, a ponadto, pominął okoliczność, iż w ramach standardu z art. 6 ust. 1 Konwencji, jako sądy ustanowione ustawą mogą być oceniane trybunały konstytucyjne.

Ocenę dokonaną przez ETPCz w powołanym wyżej wyroku Sąd Najwyższy w całości podziela. Przemawia za tym nie tylko to, że Sejm VIII kadencji nie miał podstawy prawnej (działał poza trybem) do podjęcia uchwał w dniu 26 listopada 2015 r., ale też niezwykły pośpiech Prezydenta RP, który przyjmował ślubowanie wybranych osób w nocy, zaraz po wyborze, co jawi się jako zdarzenie bez precedensu. Można więc stwierdzić, że z naruszenia przepisów prawa, w tym naruszenia wprost Konstytucji RP (art. 194 ust. 1), obecnie czerpie się - poprzez art. 190 ust. 1 Konstytucji RP - ochronę statusu także tych osób, które zostały wadliwie wybrane (por. m.in. wyrok TK z dnia 24 października 2017 r., K 1/17 oraz zgłoszone do tego orzeczenia zdanie odrębne sędziego TK Leona Kieresa).

W tych uwarunkowaniach prawnych kluczowe jest rozstrzygnięcie, czy pod ochroną normy zawartej w art. 190 ust. 1 Konstytucji RP pozostaje także takie orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego, w którego składzie uczestniczyły osoby powołane do niego z naruszeniem Konstytucji (które zostało już stwierdzone przez Trybunał Konstytucyjny).

Zdaniem Sądu Najwyższego skutek określony w art. 190 ust. 1 Konstytucji RP, wynikający z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego w sprawach K 34/15 oraz K 35/15, winien powodować w konsekwencji stwierdzenie przez Sąd Najwyższy, iż w składzie Trybunału Konstytucyjnego wydającym wyrok w dnia 20 grudnia 2022 r. (SK 78/21), nie zasiadał prawidłowo wybrany sędzia Trybunału tylko J. Wyrembak, który zajął już obsadzone miejsce sędziego.

To zaś oznacza, że przestrzegając Konstytucji RP w zakresie dotyczącym obsady Trybunału Konstytucyjnego (argumentacja wyroków w sprawach K 34/15 oraz K 35/15) Sąd Najwyższy nie może uznać, iż orzeczenie wydane w sprawie SK 78/21 jest wyrokiem, którego treść objęta jest skutkiem wyznaczonym normą art. 190 ust. 1 Konstytucji RP. Nie można bowiem wiązać konieczności przestrzegania art. 190 ust. 1 Konstytucji RP w odniesieniu do wyroku w sprawie SK 78/21, gdyż łączyłoby się to jednocześnie z naruszeniem art. 194 ust. 1 Konstytucji RP, wynikającym z orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego we wskazanych wcześniej sprawach.

W takiej sytuacji Sąd Najwyższy uznaje, że wobec naruszenia art. 194 ust. 1 Konstytucji RP jedynym możliwym działaniem, w którym Sąd Najwyższy może dochować swoim orzecznictwem stanu zgodności z Konstytucją RP, jest konieczność uznania, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego wydany w sprawie SK 78/21 nie wywiera skutków z art. 190 ust. 1 i 3 Konstytucji RP, a zatem, nie rozstrzygnął sprawy objętej wnioskiem. Inaczej rzecz ujmując, Sąd Najwyższy nie może akceptować takiego orzeczenia, które zapadło jako następstwo stanu naruszenia Konstytucji RP, albowiem gdyby takie orzeczenie było uznane za obowiązujące, to Sąd Najwyższy akceptowałby istnienie deliktu konstytucyjnego oraz uznawał skuteczność orzeczenia, które zmierzało do ochrony stanu wywołanego takim deliktem, co można byłoby określić jako ochrona „paserstwa konstytucyjnego".

Na marginesie tej kwestii trzeba również zasygnalizować, że w literaturze prawa wypowiadany jest nawet pogląd, iż orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z wadliwą obsadą nie wchodzą do systemu prawnego i nie obowiązują.

Reasumując powyższe stwierdzić należy, że organ, w którego składzie zasiadają osoby powołane na miejsca wcześniej obsadzone, nie jest organem opisanym w Konstytucji jako Trybunał Konstytucyjny, a zatem wydane przez taki organ decyzje nie wywierają skutków, o jakich mowa w art 190 ust. 1 Konstytucji.

W tym stanie rzeczy uległa dezaktualizacji podstawa, skądinąd trafnie zdiagnozowanej przez Rzecznika Praw Obywatelskich, rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych (nie można mówić o niej w wypadku wskazanych we wniosku orzeczeń Sądu Najwyższego, gdyż - jak to słusznie zasygnalizował prokurator Prokuratury Krajowej - postanowienie z dnia 15 grudnia 2020 r., V KZ 57/20, odnosiło się do wcześniejszego wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 kwietnia 2020 r., SK 66/19), a tym samym podjęcie uchwały w przedmiocie zagadnienia prawnego stało się bezprzedmiotowe.

Nie oznacza to wszelako, że problem interpretacji art. 626 § 2 k.p.k. nie istnieje. Nie można go jednak wiązać z faktem stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności z Konstytucją norm prawnych zawartych w konkretnych jednostkach redakcyjnych rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu, a tym samym konieczności dokonania również wykładni zawartego w art. 190 ust. 4 Konstytucji zwrotu innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonym w przepisach właściwych dla danego postępowania. Skoro orzeczenie z dnia 20 grudnia 2022 r., SK 78/21, nie wywiera - z przyczyn wskazanych wyżej - skutku z art. 190 ust. 1 Konstytucji, to również brak podstaw do doprowadzenia do stanu zgodności z Konstytucją, poprzez określone w art. 190 ust. 4 wznowienie postępowania, uchylenie decyzji lub wydanie w tym przedmiocie innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonym w przepisach właściwych dla danego postępowania.

W wypadku złożenia przez obrońcę lub pełnomocnika będącego adwokatem udzielającym nieopłaconej pomocy prawnej z urzędu, wniosku o zasądzenie od Skarbu Państwa w postępowaniu karnym kosztów takiej nieopłaconej pomocy, przy zastosowaniu stawek określonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (t.j.: Dz. U. z 2023 r., poz. 1964 ze zm.), rzeczą sądu powinno być przeprowadzenie rozproszonej kontroli konstytucyjnej rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu, w oparciu o wzorce konstytucyjne w sposób jednoznaczny zarysowane m.in. w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 23 kwietnia 2020 r., SK 66/19.

Jeżeli taka kontrola doprowadzi do konkluzji o niekonstytucyjności określonej normy prawnej zawartej w jednostce redakcyjnej tego rozporządzenia lub też jego całości, za oczywiste uznać należy pominięcie przy orzekaniu tych niekonstytucyjnych regulacji, a oparcie się na przepisach powołanego wyżej rozporządzenia regulującego opłaty za czynności adwokackie realizowane z wyboru.

Do tego rodzaju korekty rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów pomocy prawnej świadczonej z urzędu może - zdaniem Sądu Najwyższego w tym składzie - dojść w postanowieniu wydanym na podstawie art. 626 § 2 k.p.k.

II.510.258.2023