Biuletyn Informacji Publicznej RPO

17 kwietnia 2024 r. w Biurze RPO odbyło się posiedzenie Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych. Podczas spotkania omówiono problemy dziadurzenia (zjawiska protekcjonalnego podejścia do osób starszych w rozmowie), przeciwdziałania przemocy wobec osób starszych oraz sytuacji seniorów na rynku pracy.

Dziadurzenie - temat wciąż aktualny

W 2020 roku Rzecznik Praw Obywatelskich ogłosił konkurs na polski odpowiednik słowa elderspeak i tak do powszechnego użytku weszły nowe wyrażenia: gerontomowa i dziadurzenie. 

Dziadurzenie to specyficzny sposób porozumiewania się z osobami starszymi, zarówno przez osoby młode jaki osoby starsze, używając protekcjonalnego tonu i/lub mówienia jak do małego dziecka. 

Pani Danutra Parlak przedstawiła wyniki projektu badawczego pt. „Zjawisko dziadurzenia z perspektywy osób starszych”.

Głównymi celami badania było rozpoznanie, jak z perspektywy osób starszych wygląda zjawisko dziadurzenia w międzypokoleniowych relacjach i ustalenie jakie są postawy oraz reakcje osób starszych wobec tego sposobu komunikacji.

Badanie zostało przeprowadzone w maju 2023 r. na terenie woj. łódzkiego i podlaskiego w grupie osób w wieku 61 – 91 lat, gdzie kobiety stanowiły 83,9%, a mężczyźni 16,1%. Wśród badanych było 80 osób mieszkających na wsi i 100 osób mieszkających w miastach.

Aż 82,3% badanych osób w wieku 60+ zetknęło się ze zjawiskiem dziadurzenia, z czego 55% doświadczyło tego zjawiska osobiście.

Z dziadurzeniem osobiście najczęściej stykają się osoby starsze w wieku powyżej 73 roku życia, z niższym wykształceniem, przy czym nie ma znaczenia, czy są mieszkańcami wsi czy miasta.

To co najbardziej przeszkadza badanym z różnych przejawów dziadurzenia, to:

• uśmiechy rozmówców podczas wypowiedzi osoby starszej wyrażające drwinę/kpinę lub politowanie, wzdychanie (87,3%), 
• mówienie do osoby starszej tonem jak do dziecka (85,7%) 
• bezosobowe zwracanie się do osób starszych, np. „usiądzie tutaj i poczeka” (84,5%).

Osoby starsze doświadczające dziadurzenia przede wszystkim odczuwają negatywne emocje, w tym oburzenie – 40%, złość – 35,4% oraz zakłopotanie – 30,5%

Badani postrzegają dziadurzenie jako: 

1. przejaw braku kultury i wychowania ze strony rozmówcy;
2. traktowania osób starszych jako gorzej myślących i mniej sprawnych niż rozmówca;
3. przejaw lekceważenia osób starszych.

Zdecydowana większość osób badanych (70%), nie reaguje. 40% badanych nie wie, jak to zrobić, 30% jest zbyt zaskoczona, a 20% uważa, że nie warto reagować. 

Prawie 83% badanych uważa dziadurzenie jako znaczące zjawisko w komunikacji społecznej w Polsce, obejmujące interakcje osób starszych praktycznie we wszystkich obszarach życia: w rodzinie, ze znajomymi, w instytucjach, przestrzeni publicznej. 

Widać potrzebę dalszego badania zjawiska dziadurzenia, w tym skoncentrowania się na grupie osób bardziej zaawansowanych wiekowo (75+, 85+), rozszerzenia zasięgu i liczebności badanej grupy oraz poszerzenia badania o nowe kwestie.

Raport z badania jest dostępny w internecie. Link do raportu

Badanie zostało przeprowadzone w ramach projektu „Twoje słowa. Moja godność” sfinansowane przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy EOG i Funduszy Norweskich z Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny przez Stowarzyszenie Forum 4 Czerwca w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Kulturalnym „Pocztówka”.

Przeciwdziałanie przemocy

Dobre praktyki przeciwdziałania przemocy. Kampania RPO „przeMOC – Nie milcz! Bądź bohaterem”.

O cyklu spotkań lokalnych w ramach kampanii przeciwdziałania przemocy opowiedziała Pani Beata Tokarz-Kamińska z Centrum Projektów Społecznych BRPO.

Dotychczas spotkania odbyły się w Łodzi, Białymstoku, Pruszkowie, Piastowie, a planowane są w Przemyślu i Gdańsku. Spotkania kierowane są głównie do osób z niepełnosprawnościami, osób starszych – grup, które są najbardziej narażone na działania przemocowe i które często nie potrafią same sobie pomóc. 

W ramach tych spotkań uczestnicy dowiadują się gdzie i jak mogą szukać pomocy, otrzymują informacje, że ze swoimi problemami nie muszą pozostać sami, że są osoby, organizacje, instytucje, które mogą dać im wsparcie i że jedną z takich instytucji jest Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich.

Na posiedzeniu Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych temat przemocy wobec osób starszych po raz pierwszy został omówiony 17 listopada 2023 r. (link do komunikatu). W ramach kontynuacji działań na rzecz przeciwdziałania przemocy odbyła się konferencja pt. „Przemoc wobec osób starszych”. Konferencja została zorganizowana we współpracy z Ogólnopolską Federacją Stowarzyszeń Uniwersytetów Trzeciego Wieku, w formule gwiaździstej. Relacja z wydarzenia wraz z linkiem do nagrania jest dostępna na stronie BRPO (link do relacji).

Zachęcamy do korzystania z zamieszczonych materiałów i nagrania konferencji. Nagranie można wykorzystać w całości lub w częściach, poszczególne wypowiedzi ekspertów. Jesteśmy przekonani, że zawarte w nich treści mogą być przydatne nie tylko dla osób starszych, jako np. wykład UTW, ale także dla młodzieży szkolnej w ramach lekcji wychowawczych.

Korzystanie z publikacji zamieszczanych na stronie Rzecznika Praw Obywatelskich jest całkowicie bezpłatne.

Temat przemocy wobec osób starszych będzie kontynuowany – planowany jest webinar i konferencja o przemocy instytucjonalnej.

Senior na rynku pracy

Rzecznik Praw Obywatelskich wraz z Komisją Ekspertów ds. Osób Starszych w listopadzie 2023 r. ogłosił konkurs „Złota Księga Dobrych Praktyk na rzecz zapobiegania przedwczesnej dezaktywizacji zawodowej”.

Projekt jest kierowany przez prof. Barbarę Rysz-Kowalczyk.

Celem konkursu było zebranie i upowszechnienie działań, które sprzyjają dłuższej aktywności zawodowej w cyklu życia człowieka, uwzględniające zmieniające się z wiekiem potrzeby i możliwości pracowników, służące wzmacnianiu motywacji, kompetencji i zdolności do pracy na każdym etapie kariery zawodowej. 

Zaproszenie było skierowane do jednostek samorządu terytorialnego, licząc na dobre praktyki dot. osób zatrudnionych bezpośrednio w JST i w podległych jednostkach organizacyjnych.

Zgłoszenia przyjmowaliśmy do 31 marca 2024 r. 

Konkurs nie zostanie rozstrzygnięty, ponieważ wpłynęło niewiele zgłoszeń i opisane praktyki nie dotyczą pracowników samorządowych.

Tak niski odzew może być spowodowany okresem wyborczym do parlamentu, samorządu, europarlamentu. Ale może też być spowodowany niską świadomością pracodawców, że o pracowników z długim stażem pracy należy zadbać w szczególny sposób.

Podczas dyskusji padły propozycje:

• konkurs powtórzyć w bardziej sprzyjającym czasie,
• poprzedzić go kampanią edukacyjno-informacyjną skierowaną do pracodawców (jednostki samorządu terytorialnego i urzędy centralne) zachęcającą do wdrażania rozwiązań pozwalających wykorzystać potencjał wiedzy i doświadczenia osób starszych,
• zaangażować rady seniorów do zmotywowania samorządu do udziału w konkursie.

Kongres Praca 2023. Praca dla seniorów? – kluczowe wnioski i rekomendacje.

Temat przedstawił pan Tomasz Schimanek, który podsumował panel ekspertów zorganizowany w ramach Kongresu.

Kluczowe wnioski:

• sytuacja osób starszych na rynku pracy w Polsce powoli poprawia się, ale nieproporcjonalnie do wyzwań wynikających z tempa starzenia się społeczeństwa i zmian w innych krajach Unii Europejskiej,
• w ostatnich 10 latach powoli, ale konsekwentnie rósł wskaźnik zatrudnienia osób 50+, tego wzrostu nie zahamowała nawet pandemia; nadal jednak wskaźnik zatrudnienia osób 50+ w Polsce jest niższy niż średnia unijna i wyraźnie niższy niż np. w krajach skandynawskich czy w Czechach, szczególnie osób w wieku 65 – 74 lata,
• od lat utrzymuje się duża dysproporcja w zatrudnieniu mężczyzn i kobiet w wieku 50+, na niekorzyść kobiet,
• w Polsce pracownicy 50+ częściej niż inne nacje europejskie są niezadowoleni z pensji, możliwości awansu, możliwości rozwoju i z wykonywania ciężkiej pracy fizycznej, a także ze swojego stanu zdrowia,
• na rynku pracy, w szczególności w procesie rekrutacji, wciąż powszechna jest dyskryminacja osób 50+,
• polscy pracodawcy nadal marginalnie wykorzystują zarządzanie wiekiem, czy szerzej, zarządzanie różnorodnością,
• większość osób przechodzi na emeryturę w momencie osiągnięcia wieku emerytalnego lub w ciągu roku po jego osiągnięciu,
• obowiązujące prawo nie zachęca osób starszych do pracy, a pracodawców do ich zatrudniania, nie chroni przed dyskryminacją osób starszych na rynku pracy,
• nie ma także konsekwentnej, dostosowanej do obecnych wzywań polityki senioralnej państwa służącej m.in. zwiększaniu zatrudnienia osób starszych i zwalczaniu ich dyskryminacji na rynku pracy,
• wciąż powszechny jest negatywny obraz osoby starszej, zarówno wśród pracodawców, jak w całym społeczeństwie.

Najważniejsze rekomendacje:

• powszechna edukacja dotycząca, zarówno dzieci i młodzieży, dorosłych, seniorów, pracodawców i decydentów dotycząca znaczenia pracy w ogóle, a pracy osób starszych w szczególności,
• zwalczanie negatywnych stereotypów dotyczących osób starszych;
• wprowadzenie zmian legislacyjnych, zachęcających do pracy osoby starsze i do zatrudniania ich przez pracodawców,
• większe zaangażowanie władz centralnych w wypracowywanie międzynarodowych standardów dotyczących zatrudniania osób starszych i włączanie ich do polskiego porządku prawnego, np. Konwencji ONZ o prawach osób starszych,
• skuteczniejsze niż dotychczas egzekwowanie przez państwo praw seniorów na rynku pracy,
• kompleksowa polityka senioralna władz centralnych, wspierana przez działania samorządów terytorialnych, pracodawców, związki zawodowe, organizacje społeczne, uwzględniająca zróżnicowane instrumenty, dostosowane do uwarunkowań branżowych i terytorialnych oraz wykorzystanie nowych technologii do zwiększania zatrudnienia osób starszych,
• realizacja przez administrację państwową i samorządową wymagań wynikających z ustawy o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, co ułatwi osobom starszym podejmowanie aktywności zawodowej,
• realizacja konkretnych propozycji działań:
• wydłużenie wieku emerytalnego i zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn,
• skrócenie lub rezygnacja z okresu ochronnego przed emeryturą,
• wprowadzenie ulg podatkowych dla pracujących seniorów i dla pracodawców ich zatrudniających,
• wprowadzenie programów przygotowania do emerytury,
• przygotowanie publicznych służb zatrudnienia do pracy z osobami starszymi,
• wprowadzenie dodatkowych instrumentów zachęcających osoby starsze do pozostawania w zatrudnieniu lub podejmowania pracy w sektorze publicznym, w szczególności sektorze usług społecznych,
• wykorzystanie dostępnych funduszy unijnych do upowszechniania wśród pracodawców zarządzania wiekiem, różnorodnością i tak zwanego wellbeingu.

Wspólnym mianownikiem tych rekomendacji mogą być słowa wypowiedziane przez Rzecznika Praw Obywatelskich, Marcina Wiącka w wystąpieniu otwierającym Kongres: „Każdy człowiek, każdy obywatel bez względu na wiek, ma prawo do pracy, przysługuje mu wolność zatrudnienia, wolność poszukiwania, wyboru zawodu i miejsca pracy. To jest oczywisty standard konstytucyjny, wynikający również z ustaw, z kodeksu pracy.”

W dyskusji członkowie Komisji zwracali uwagę na szczególnie negatywny wpływ rozpowszechnionych wciąż stereotypów dotyczących osób starszych, w szczególności starszych pracowników. Zwracali także uwagę na potrzebę podejmowania działań służących harmonizacji pokoleń, nie tylko w kontekście rynku pracy.

Przewodnicząca Komisji zaproponowała, aby przygotować propozycje do wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczących uwzględnienia wniosków i rekomendacji z Kongresu w pracach nad ustawą o rynku pracy i służbach zatrudnienia, które ma rozpocząć rząd. Zebrania propozycji członkiń i członków Komisji w tym zakresie podjął się Tomasz Schimanek.