Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Rzecznik Praw Obywatelskich kwestionuje zróżnicowanie procedur przesłuchań ofiar przestępstw seksualnych – małoletnich poniżej 15. roku życia oraz osób powyżej tego wieku
• Zgodnie ze standardami unijnymi przesłuchania wszystkich ofiar tych czynów, bez względu na wiek, powinny odbywać się co do zasady jeden raz i w obecności psychologa – wskazuje Adam Bodnar 
• Rzecznik powołuje się na konieczność większej ochrony ofiar przed tzw. wtórną wiktymizacją

RPO napisał w tej sprawie do Ministra Sprawiedliwości.

Procedury przesłuchań  

Według art. 185a Kodeksu postepowania karnego, pokrzywdzonego przestępstwem seksualnym - który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat - przesłuchuje się jako świadka jedynie  wtedy, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla sprawy i tylko raz.

Powtórne przesłuchanie jest możliwe tylko, jeśli wyjdą na jaw istotne okoliczności lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania. Przesłuchanie przeprowadza sąd z udziałem biegłego psychologa. Mogą w nim wziąć udział prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego.

Zgodnie zaś z art. 185c ust. 1 Kpk, w przesłuchaniu jako świadka ofiary przestępstwa seksualnego, która ma  więcej niż 15 lat, udział biegłego psychologa nie jest obligatoryjny (wykluczony jest udział oskarżonego). Ewentualne  ponowne przesłuchanie może się odbyć na wniosek pokrzywdzonego w drodze teletransmisji - jeśli jest obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na świadka.

Możliwość powtórnego przesłuchania takiego pokrzywdzonego nie jest w tym wypadku doprecyzowana. Kpk nie określa przesłanek powtórzenia tej czynności.

Co mówi prawo unijne 

Rzecznik podkreśla, że takie zróżnicowanie procedury przesłuchania ofiar przestępstw seksualnych z względu na ich wiek nie znajduje oparcia w dyrektywach Parlamentu Europejskiego i Rady, które miały być implementowane do polskiego porządku prawnego.

Według Dyrektywy 2012/29/UE  liczba przesłuchań ofiar powinna być ograniczona tylko do przypadków absolutnie niezbędnych.  Powinne być one prowadzone przez odpowiednich specjalistów  lub z ich udziałem (chodzi o psychologów). Ryzyko wtórnej wiktymizacji, zastraszania oraz odwetu ze strony sprawcy należy ograniczyć przez prowadzenie postępowań w sposób skoordynowany i taktowny, tak aby ofiary traktowano z szacunkiem i by mogły nabrać zaufania. Ochronę praw i interesów ofiar jako świadków gwarantuje też Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.

Wnioski RPO

Porównując standardy przesłuchań ofiar przestępstw seksualnych, Rzecznik wskazuje, że:

• gdy oskarżony o taki czyn wobec osoby powyżej 15. roku życia - zawiadomiony o przesłuchaniu swej ofiary - nie ma obrońcy, sąd powinien wyznaczać mu go z urzędu; dziś jest to w dużym stopniu uzależnione od uznania sądu;
• brakuje zasady jednokrotnego przesłuchania ofiary powyżej 15. roku życia;
• nie ma określonych przesłanek uzasadniających jej ponowne przesłuchanie; 
• nie ma obowiązkowego udziału psychologa podczas przesłuchania takiej ofiary;  
• brakuje przesłanek ponownego przesłuchania ofiary powyżej 15. roku życia, która może być przesłuchiwana wielokrotnie; może o to bowiem wnosić każdy występujący w danej sprawie podejrzany - i w śledztwie, i podczas procesu.

Wątpliwości konstytucyjne

Adam Bodnar wskazuje, że w literaturze prawniczej podważa się zgodność z Konstytucją procedury przesłuchań ofiar przestępstw seksualnych. Prawnicy podkreślają, że Kpk różnicuje bowiem sytuację podejrzanego co do możliwości wnioskowania o ponowne przesłuchanie - decydującym kryterium jest wiek pokrzywdzonego. Powtórne przesłuchanie małoletniego będzie zatem musiało nastąpić, gdy wniesie o to obrońca, z którego pomocy podejrzany nie mógł korzystać w czasie pierwszego przesłuchania. Takiego zastrzeżenia nie ma w przypadkach przesłuchania osób pełnoletnich.

Dlatego Rzecznik widzi potrzebę odpowiedniego zwiększenia ochrony każdego pokrzywdzonego przestępstwem seksualnym przed zagrożeniem wtórną wiktymizacją. Dostrzega też potencjalne naruszenie prawa do obrony oskarżonego. 

Rzecznik zwrócił się do ministra Zbigniewa Ziobry o analizę tej problematyki.

II.518.1.2018

OPIS STATYSTYCZNY (dla wyszukiwarki http://www.sprawy-generalne.brpo.gov.pl/)

II.518.1.2018 z 16 kwietnia 2018 r. – Wystąpienie do Ministra Sprawiedliwości w sprawie przesłuchania ofiar zgwałceń.

Zgodnie z art. 185c § 1 k.p.k. w sprawach o przestępstwa określone w art. 197-199 Kodeksu karnego zawiadomienie o przestępstwie, jeżeli składa je pokrzywdzony, powinno ograniczyć się do wskazania najważniejszych faktów i dowodów. Natomiast przesłuchanie pokrzywdzonego w charakterze świadka przeprowadza sąd na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego. Udział biegłego psychologa w tym przesłuchaniu nie jest zatem obligatoryjny. Jeżeli zajdzie konieczność ponownego przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka, na jego wniosek przesłuchanie przeprowadza się w sposób wskazany w art. 177 § 1a k.p.k., gdy zachodzi uzasadniona obawa, że bezpośrednia obecność oskarżonego przy przesłuchaniu mogłaby oddziaływać krępująco na zeznania pokrzywdzonego lub wywierać negatywny wpływ na jego stan psychiczny. Możliwość powtórnego przesłuchania pokrzywdzonego nie jest w tym wypadku doprecyzowana, nie zostały określone przesłanki warunkujące powtórzenie tej czynności.

Z kolei według art. 185a § 1 k.p.k. w sprawach o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej lub określone w rozdziałach XXIII, XXV i XXVI Kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko wówczas, gdy jego zeznania mogą mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, i tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub żąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. W przesłuchaniu mają prawo wziąć udział prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego.

Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich zróżnicowanie procedury przesłuchania osoby małoletniej poniżej 15 roku życia i pełnoletniej ofiary przestępstw seksualnych nie znajduje jednak oparcia w Dyrektywach Parlamentu Europejskiego i Rady, które miały być implementowane do polskiego porządku nie posiada obrońcy podczas przesłuchania prawnego. Po pierwsze, odmiennie od art. 185a k.p.k., fakt, że oskarżony w trybie art. 185c. k.p.k. świadka - pokrzywdzonego nie jest wprost wskazaną przesłanką uzasadniającą żądanie ponownego przeprowadzenia czynności. W doktrynie słusznie postuluje się, że jeżeli oskarżony zawiadomiony o tej czynności nie ma obrońcy z wyboru, sąd wyznacza mu obrońcę z urzędu. W świetle obecnego brzmienia przepisów wyznaczenie podejrzanemu obrońcy z urzędu będzie uzależnione od uznania sądu. Po drugie, w art. 185c k.p.k. nie została wprost wyrażona zasada jednokrotnego przesłuchania. Tymczasem zgodnie ze standardem dyrektywy unijnej 2012/29/UE liczba przesłuchań ma być jak najbardziej ograniczona i powinny one być przeprowadzane tylko wówczas, gdy jest to absolutnie niezbędne do celów postępowania. Po trzecie, art. 185c k.p.k. wprowadza uregulowania odmienne co do obowiązkowego udziału psychologa podczas czynności. W doktrynie podnosi się, że w związku z tym, że zagrożenie wtórną wiktymizacją powiązane jest z cechami osobowymi ofiary, rodzajem lub charakterem oraz okolicznościami przestępstwa, zasadne byłoby wprowadzenie obowiązku obecności biegłego psychologa. Należy przy tym wspomnieć, że zgodnie ze standardem wynikającym z prawa unijnego, przesłuchania ofiar są prowadzone przez lub z udziałem specjalistów, odpowiednio przeszkolonych do tego celu. Po czwarte, w art. 185c k.p.k. ustawodawca nie wskazał przesłanek, które by uzasadniały ponowienie czynności. Powyższa regulacja wprowadza otwarty katalog podstaw do ponownego przeprowadzenia przesłuchania, otwierając tym samym możliwość wielokrotnego przesłuchania pokrzywdzonego. Ponadto z żądaniem ponownego przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka może wystąpić podejrzany i jego obrońca zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i jurysdykcyjnego. Może to uczynić każdy występujący w sprawie podejrzany, co w rezultacie może skutkować wielokrotnym przesłuchaniem pokrzywdzonego.

Rzecznik stanął na stanowisku, że należałoby podwyższyć standard ochrony przewidziany w art. 185c k.p.k. na wzór rozwiązania z art. 185a k.p.k., co skutkowałoby zwiększeniem ochrony przed zagrożeniem wtórną wiktymizacją pokrzywdzonego przestępstwami określonymi w art. 197-199 k.k. i przed potencjalnym naruszeniem prawa do obrony oskarżonego. W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o rozważenie dokonania analizy poruszonej problematyki oraz o poinformowanie o stanowisku zajętym w sprawie.