Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Usługi asystenta osobistego mają się opierać na indywidualnej ocenie potrzeb i okoliczności życiowych danej osoby z niepełnosprawnościami 
• Osoba ta ma określać usługi i decydować kto, jak, kiedy, gdzie i w jaki sposób będzie je świadczył 
• Dostosowanie usług nie może ograniczać przyznawanych finansów lub powodować wyższych opłat za oferowaną usługę
• Obecnie nie przewiduje się możliwości zastępstwa asystenta na wypadek jego choroby - wtedy osoba z niepełnosprawnością pozostaje bez wsparcia
• Jakikolwiek system asystencji osobistej - nawet przy dobrych założeniach teoretycznych - nie będzie właściwie funkcjonował przy negatywnej selekcji do zawodu i dużej rotacji kadr

W Kancelarii Prezydenta RP trwają prace nad założeniami projektu ustawy regulującej usługi asystencji osobistej. Rzecznik Praw Obywatelskich ma nadzieję, że  wypracowany projekt - który może zostać przedłożony do prac parlamentarnych z inicjatywy Prezydenta RP - zapewni odpowiednie do potrzeb wsparcie wielu osób z niepełnosprawnością. Umożliwi też ich codzienne funkcjonowanie i włączenie w życie społeczne na zasadzie równości z innymi.

Rzecznik Marcin Wiącek przedstawia swe uwagi min. Andrzejowi Derze z KPRP, z prośbą o ich analizę i uwzględnienie w pracach. Zachęca też do dialogu międzyinstytucjonalnego w celu wymiany doświadczeń.

Co mówi konwencja ONZ?

W świetle Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych dla realizacji prawa do niezależnego życia państwa-strony zobowiązane są do podjęcia skutecznych, odpowiednich działań, aby ułatwić pełne korzystanie z tego prawa oraz pełną integrację osób z niepełnosprawnościami i ich udział w społeczeństwie. Jednym z podstawowych instrumentów jest dostępność usług asystenta osobistego osoby z niepełnosprawnością (art. 19 lit b) Konwencji). 

W 2018 r. Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami w ramach pierwszego przeglądu wdrażania Konwencji przez Polskę wyraził zaniepokojenie, że usługi asystenta oparte są jedynie na działaniach projektowych i nie mają charakteru systemowego. Podkreślił potrzebę przyjęcia ram prawnych i przydzielenia odpowiednich finansów na zapewnienie usług asystenckich, w ramach zindywidualizowanych i włączających mechanizmów wsparcia.  

Według Komitetu ONZ asystencja to relacja „jeden do jednego”. Asystenci  muszą być rekrutowani, szkoleni i nadzorowani przez osobę, której udzielają pomocy. Asystentów nie należy „udostępniać” innym bez pełnej i dobrowolnej zgody osoby, której pomagają. Wspólne korzystanie z asystentów osobistych może bowiem ograniczyć i utrudnić samodzielny, spontaniczny udział w społeczeństwie. 

RPO: najistotniejsze „warunki brzegowe” tej formy wsparcia  

Asystencja opiera się na indywidualnej ocenie potrzeb i okoliczności życiowych. Indywidualne dostosowanie usług nie może powodować ograniczenia przyznawanych środków lub wyższych opłat za oferowaną usługę. Decyzja osoby niepełnosprawnością powinna obejmować określenie usługi i decydowanie przez kogo, jak, kiedy, gdzie i w jaki sposób usługa ta jest świadczona, a także udzielanie wskazówek usługodawcom i kierowania nimi.

Osoby z  niepełnosprawnościami, które potrzebują asystentury osobistej, mogą dowolnie wybierać stopień kontroli nad świadczeniem usług, zgodnie z ich wymaganiami, możliwościami, okolicznościami życia i preferencjami. 

Indywidualnie dostosowane usługi wspierające, które nie umożliwiają samodzielnego dokonywania wyborów i kontroli nad własnym życiem, nie zapewniają niezależnego życia.

Istotnym krokiem było przyjęcie Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami 2021-2030. Jest to pierwszy polski dokument programujący działania na rzecz osób z niepełnosprawnościami z uwzględnieniem konwencyjnego modelu praw człowieka. Uznano w nim, że asystencja osobista wymaga systemowego uregulowania na poziomie ustawowym oraz zapewnienia jej powszechności i stałości dla osób z różnymi niepełnosprawnościami. 

W pracach przydatne może być opracowanie RPO dotyczące potrzeby wprowadzenia systemowych usług asystenckich. Część postulowanych aktualnie rozwiązań znalazła się już wśród sformułowanych przez RPO wniosków i rekomendacji. 

Za podstawę należy uznać zapewnienie usług asystenta osobistego finansowanego ze środków publicznych. Nie powinno to być formą pomocy o charakterze socjalnym, ale elementem polityki wyrównywania szans osób z niepełnosprawnościami. Finanse na pomoc muszą być przyznawane na podstawie określonych kryteriów i być indywidualnie kontrolowane przez osobę z niepełnosprawnością, zgodnie z jej preferencjami. 

Ważne jest, aby korzystanie z jakiegokolwiek wsparcia było uznawane za część wydatków związanych z niepełnosprawnością, ponieważ takie usługi wspierające ułatwiają niezależne życie w społeczeństwie.

Regulacje powinny także uwzględniać możliwość korzystania ze wsparcia asystenta w każdej czynności życia codziennego  - bez konieczności dodatkowych opłat (np. asystenci potrzebni do udziału w zajęciach kulturalnych i rekreacyjnych nie powinni płacić za wstęp do obiektów). 

Podczas projektowania, uchwalania i  wdrażania przepisów, polityk czy programów odnoszących się do nowego systemu wsparcia instytucje publiczne powinny ściśle konsultować się i współpracować z różnymi grupami osób niepełnosprawnościami poprzez reprezentujące je organizacje. 

Zgodnie z Konwencją konsultacje powinny rozpocząć się na wczesnych etapach i stanowić wkład w końcowy produkt we wszystkich procesach decyzyjnych. Powinno się zapewnić dostępność konsultacji, np. dzięki tłumaczom języka migowego, alfabetowi Braille'a i tekstowi łatwemu do czytania. 

Wiele istotnych rekomendacji i postulatów jest wypracowywanych w ramach corocznych konwentów poprzedzających Kongres Osób z Niepełnosprawnościami. W tym roku sformułowano szczegółowe postulaty co do usług asystenckich. 

Na pierwszy plan wysunął się problem braku zastępstwa asystenta na wypadek jego choroby. Obecnie nie przewiduje się możliwości zastępstw. Wtedy osoba z niepełnosprawnością pozostaje bez wsparcia. 

Jakikolwiek system asystencji osobistej - nawet przy dobrych założeniach teoretycznych - nie będzie właściwie funkcjonował w przypadku negatywnej selekcji do zawodu i dużej rotacji kadr - konkluduje RPO.

XI.503.4.2016