Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Brak możliwości legalizacji w Polsce związków jednopłciowych narusza art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Zobowiązuje on do zapewnienia wszystkim osobom ochrony prawa do życia prywatnego i rodzinnego
• Partnerzy różnej płci mogą w Polsce korzystać ze szczególnych uprawnień po zawarciu małżeństwa - partnerzy tej samej płci nie mają takiej możliwości
• W ocenie RPO stanowi to tzw. dyskryminację pośrednią ze względu na ich orientację seksualną
• Rzecznik podkreśla, że Konstytucja nie stoi na przeszkodzie legalizacji związków jednopłciowych
• AKTUALIZACJA: 12 grudnia 2023 r. ETPC orzekł, że Polska naruszyła art. 8 EKPC zapewniający wszystkim osobom ochronę prawa do życia prywatnego i rodzinnego (skarga nr 11454/17 i 9 innych)Trybunał uznał tym samym, że brak jakiejkolwiek formy prawnego uznania i ochrony par jednopłciowych w Polsce narusza Konwencję 

W 2020 r. Rzecznik Praw Obywatelskich przystąpił do trzech spraw przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, dotyczących sytuacji prawnej par tej samej płci w Polsce. Przedstawił stanowiska amicus curiae (tzw. przyjaciela sądu) w tych sprawach.

Czego dotyczą skargi

W czerwcu 2020 r. ETPC zakomunikował polskiemu rządowi 7 spraw (19 połączonych skarg).

We wszystkich trzech sprawach, do których przystąpił RPO, obywatele i obywatelki żyjący w związkach z osobami tej samej płci zarzucają Polsce naruszenie ich prawa do życia prywatnego i rodzinnego, poprzez uniemożliwienie im legalizacji ich relacji, a tym samym uznania jej przez państwo i zapewnienia jej prawnej ochrony.

W sprawie Przybyszewska i inni p. Polsce (10 skarg połączonych skarg) skarżącym odmówiono w Urzędach Stanu Cywilnego przyjęcia deklaracji o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa w Polsce, a decyzje te były później podtrzymywane w postępowaniach sądowych.

W sprawie Formela p. Polsce skarżące, które zawarły za granicą związek partnerski  a później małżeństwo, próbowały skorzystać z przywilejów prawnych, które przysługują w Polsce małżonkom.

W postępowaniach administracyjnych i sądowych dotyczących prawa do wspólnego opodatkowania, prawa do zasiłku opiekuńczego w związku ze sprawowaniem opieki nad członkiem rodziny oraz prawa do objęcia małżonki ubezpieczeniem zdrowotnym, odmawiano im tych uprawnień. Wskazywano, że są one zastrzeżone tylko dla małżonków i członków najbliższej rodziny, którymi skarżące nie są w świetle polskiego prawa. Odmówiono im także transkrypcji („przeniesienia” do polskich ksiąg stanu cywilnego) ich aktu małżeństwa zawartego za granicą.

Z kolei w sprawie Szypuła i inni p. Polsce skarżący – obywatele RP chcieli zawrzeć małżeństwo w innym państwie z osobami tej samej płci, ale odmówiono im wydania zaświadczenia o możności zawarcia małżeństwa za granicą zgodnie z prawem polskim.

Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich A. Bodara

W przekazanych ETPC uwagach pisemnych Rzecznik przedstawił analizę przepisów prawa polskiego oraz sytuacji prawnej i społecznej osób żyjących w jednopłciowych związkach w Polsce, w kontekście standardu praw człowieka wynikającego z EKPC oraz orzecznictwa Trybunału.

W ocenie RPO nie ulega wątpliwości, że w związku z europejskim konsensusem oraz ugruntowanym orzecznictwem Trybunału państwa członkowskie Rady Europy są zobowiązane zapewnić parom tej samej płci możliwość legalizacji ich związków. Jeśli państwo nie decyduje się na otwarcie instytucji małżeństwa dla par jednopłciowych, musi wprowadzić alternatywną instytucję związków partnerskich.

Tymczasem polskie przepisy - mimo licznych inicjatyw legislacyjnych – nadal nie przewidują jakiejkolwiek formy instytucjonalizacji związków partnerskich (zarówno dla osób tej samej, jak i różnej płci). Jednocześnie instytucja małżeństwa pozostaje w Polsce dostępna tylko dla osób różnej płci.

W ocenie RPO taki stan prawny prowadzi do nieuzasadnionego względami konieczności naruszenia pozytywnego obowiązku państwa wynikającego z art. 8 EKP. W sposób nieuzasadniony różnicuje to sytuację prawną osób pozostających w trwałym związku jednopłciowym w stosunku do osób pozostających w związku różnej płci, dla których możliwość zawarcia małżeństwa i skorzystania ze związanych z nim uprawnień pozostaje otwarta.

Niezależnie od debaty na temat możliwości wprowadzenia w Polsce małżeństw jednopłciowych w świetle brzmienia art. 18 Konstytucji („Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej”), w ocenie Rzecznika kwestią bezdyskusyjną jest, że Konstytucja nie stoi na przeszkodzie zapewnieniu możliwości prawnej instytucjonalizacji związków jednopłciowych.

Wręcz przeciwnie – zarówno art. 18 Konstytucji, wskazujący na szczególną ochronę rodziny, jak i art. 47 Konstytucji, gwarantujący każdemu ochronę prawną życia prywatnego i rodzinnego, zobowiązują państwo do zapewnienia tej ochrony także osobom żyjącym w jednopłciowych związkach. Ich legalizacja stanowiłaby więc realizację unormowań Konstytucji, a nie ich naruszenie. 

Ponadto poparcie społeczne dla legalizacji związków osób tej samej płci jest w Polsce wysokie i stale rośnie. Niezależnie od homofobicznych działań części społeczeństwa i niektórych osób publicznych, powielających uprzedzenia i stereotypy na temat osób nieheteroseksualnych, wyniki dwóch różnych badań z 2019 r. wskazują, że ponad połowa Polaków opowiada się za przyznaniem parom jednopłciowym prawa do zawierania związków partnerskich. Takiej odpowiedzi udzieliło 56% respondentów w badaniu IPSOS dla OKO.press z lutego 2019 r. i 57% w badaniu Kantar dla Wyborczej w listopadzie 2019 r.). Takie zmiany społeczne muszą być zauważane i uwzględniane przez państwo, na co wielokrotnie zwracał uwagę Trybunał w swym orzecznictwie.

Rzecznik podkreślił, że nieuzasadnione zróżnicowanie sytuacji prawnej par tej samej płci w stosunku do par różnej płci skutkuje ich dyskryminacją pośrednią ze względu na orientację seksualną. Omówił przywileje prawne zastrzeżone w Polsce wyłącznie dla małżonków lub członków najbliższej rodziny, z których osoby żyjące w związkach jednopłciowych nie mogą w żaden sposób skorzystać.

Jednocześnie Rzecznik zaznaczył, że choć zmiana odpowiednich przepisów - tak aby uprawnienia na gruncie prawa spadkowego, rodzinnego czy też ubezpieczeń społecznych były dostępne dla partnerów nieformalnych, w tym tej samej płci – wpłynęłaby pozytywnie na ich sytuację prawną i pozwoliła uniknąć dyskryminacji, niezmiennie nie stanowiłoby to realizacji obowiązku państwa do zapewnienia ochrony prawa do życia prywatnego i rodzinnego.

Ta ostatnia wymaga bowiem zapewnienia prawnego uznania związków jednopłciowych, np. poprzez instytucjonalizację związków partnerskich.

Szczególne znaczenie spraw

Wyroki Trybunału w tych sprawach mogą mieć fundamentalne znaczenie dla sytuacji prawnej osób homoseksualnych i biseksualnych w Polsce. Ich skutkiem może być bowiem zobowiązanie władz państwowych do zapewnienia ochrony i uznania prawnego związkom jednopłciowym, np. poprzez instytucjonalizację związków partnerskich.

Taki skutek miał dla Włoch wyrok z 2015 r. w słynnej sprawie Oliari i inni p. Włochom. Trybunał orzekł w nim, że nie zapewniając osobom tej samej płci żadnej możliwości legalizacji ich związków, Włochy naruszyły art. 8 EKPC. W efekcie do prawa krajowego wprowadzono instytucję związków partnerskich. Podobieństwo tej sprawy do przedstawionych spraw przeciw Polsce jest bardzo wyraźne, co podkreślił RPO w stanowiskach RPO dla ETPC.  

Wyrok ETPC z 12 grudnia 2023 r.

12 grudnia 2023 r. Trybunał w Strasburgu rozstrzygnął sprawę Przybyszewska i inni przeciwko Polsce wniesioną przez pięć par jednopłciowych domagających się prawnego uznania ich związków w Polsce (skarga nr 11454/17 i 9 innych). W skargach zarzucono naruszenie prawa do życia prywatnego i rodzinnego, poprzez uniemożliwienie tym parom legalizacji ich relacji, a tym samym uznania jej przez państwo i zapewnienia jej prawnej ochrony.

Trybunał w Strasburgu utrzymał dotychczasową linię orzeczniczą wyrażoną w sprawach Fedotova i inni p. Rosji (skarga nr 40792/10 i 2 inne), Buhuceanu i inni p. Rumunii (skargi nr 20081/19 i 20 innych) oraz Koilova i Babulkova p. Bułgarii (skarga nr 40209/20), a także Oliari i inni p. Włochom (skarga nr 18766/11 i 36030/11) uznając, że skarżące pary mają prawo domagać się od swoich państw prawnych zabezpieczeń ich związków.

ETPC stwierdził jednak, że: „art. 8, 12 i 14 Konwencji nie były dotychczas interpretowane jako nakładające na Państwa-Strony pozytywny obowiązek udostępnienia małżeństwa parom tej samej płci”. Jak wynika z orzecznictwa Trybunału „Państwa-Strony mają szerszy margines oceny przy określaniu dokładnego charakteru reżimu prawnego, który niekoniecznie musi przybrać formę małżeństwa, przy czym Państwa mają «wybór środków», które zostaną wykorzystane do wypełnienia ich pozytywnych zobowiązań wynikających z art. 8 Konwencji. Swoboda decyzyjna przysługująca państwom w tym zakresie odnosi się zarówno do formy uznania, jak i do treści ochrony, która ma zostać przyznana parom tej samej płci”.

W wyroku z 12 grudnia 2023 r. powtórzono, że „ponieważ Konwencja nie ma na celu zagwarantowania praw, które są teoretyczne lub iluzoryczne, ale praw, które są praktyczne i skuteczne, ważne jest, aby ochrona przyznana przez Państwa-Strony parom tej samej płci była odpowiednia”. Trybunał przypomniał, że miał już okazję odnieść się w niektórych wyrokach do aspektów takich jak alimenty, opodatkowanie lub dziedziczenie oraz prawa i obowiązki w zakresie wzajemnej pomocy, stanowiących integralną częścią życia jako para, z których skorzystałyby pary tej samej płci w przypadku ich prawnego uregulowania (zob. wyroki ww.).

W sprawach polskich ETPC stwierdził naruszenie art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, zobowiązującego państwa – strony do zapewnienia wszystkim osobom ochrony prawa do życia prywatnego i rodzinnego.
Trybunał uznał, że państwo polskie nie wywiązało się ze swojego obowiązku do zapewnienia skarżącym konkretnych ram prawnych umożliwiających uznanie i ochronę ich związków pomiędzy osobami tej samej płci.

Zdaniem ETPC uchybienie to spowodowało niezdolność skarżących do uregulowania podstawowych aspektów ich życia i stanowiło naruszenie ich prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. W ocenie Trybunału nie było podstaw do stwierdzenia, że przyznanie prawnego uznania i ochrony parom jednopłciowym w stabilnym i zaangażowanym związku może samo w sobie zaszkodzić rodzinom tworzonym w tradycyjny sposób lub ich przyszłości i integralności. Zapewnienie praw parom tej samej płci samo w sobie nie pociąga za sobą osłabienia praw zapewnionych innym osobom lub parom przeciwnej płci.

Na rozstrzygnięcie czekają jeszcze inne sprawy obywateli Polski, w których zarzucono naruszenie art. 8 EKPC poprzez brak możliwości legalizacji związków jednopłciowych.

XI.501.11.2020