Biuletyn Informacji Publicznej RPO

W dniach 21-22 października w Warszawie odbył się Kongres Świeckości, podczas którego można było wziąć udział w panelach dyskusyjnych i debatach dotyczących m.in. pojęcia świeckości, praw obywatelskich i instytucji państwowych w kontekście działania Kościoła katolickiego w Polsce. Wśród prelegentów znaleźli się m.in. rzecznik praw obywatelskich dr Adam Bodnar.

Do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich stosunkowo rzadko wpływają skargi dotyczące problemów przestrzegania wolności sumienia i wyznania dotyczących osób wyznania rzymskokatolickiego. Wydaje się to być związane z faktem, że przynależność do Kościoła Katolickiego deklaruje znaczna większość Polaków, co w istotny sposób wpływa na swobodę realizowania wolności religijnej. Niemniej jednak w ramach swojej działalności Rzecznik Praw Obywatelskich monitoruje zjawisko naruszania wolności sumienia i wyznania także osób wyznania rzymskokatolickiego. Szczególnie niebezpieczne w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich jest zjawisko mowy nienawiści skierowanej wobec osób wierzących. Problem naruszania praw katolików w tym zakresie stanowił jeden z tematów dyskusji podczas zorganizowanego dnia 27 stycznia 2017 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich seminarium poświęconego Kodeksowi dobrych praktyk w sprawie mowy nienawiści w internecie.

Najwięcej wpływających do RPO skarg z zakresu wolności sumienia i wyznania dotyczy kwestii związanych z poszanowaniem tej wolności w szkołach publicznych. Skargi najczęściej kierują obywatele będący przedstawicielami wyznania innego niż rzymskokatolickie lub przedstawicielami mniejszości bezwyznaniowej. Podstawowym problemem podnoszonym w skargach jest organizacja zajęć lekcji religii i etyki – często zdarza się bowiem, że lekcje etyki organizowane są na lekcjach zerowych lub w trakcie innych zajęć dodatkowych.

We wpływających do Rzecznika wnioskach niektórzy skarżący nauczyciele i rodzice uczniów wyrażają również sprzeciw co do realizacji różnego rodzaju praktyk religijnych na terenie szkoły. Tego typu sprawy wymagają dużej wrażliwości po stronie dyrektorów szkół, odpowiedzialnych za organizację zajęć szkolnych. Konieczne jest bowiem zagwarantowanie poszanowania wolności religijnej osób reprezentujących mniejszość wyznaniową lub bezwyznaniową, przy jednoczesnym umożliwieniu pozostałym uczniom i ich rodzicom możliwości realizowania ich wolności sumienia i wyznania zgodnie z art. 53 Konstytucji RP. Do Rzecznika wpływają także skargi nauczycieli oraz rodziców uczniów, którzy nie chcą uczestniczyć w uroczystościach religijnych z okazji rozpoczęcia lub zakończenia roku szkolnego oraz w rekolekcjach. Ze skarg tych wynika, że niekiedy są oni zmuszani do takiego uczestnictwa.

W dniu 1 lutego 2016 Rzecznik Praw Obywatelskich skierował wystąpienia do wojewódzkich kuratorów oświaty dotyczące konieczności uczestniczenia przez nauczycieli w uroczystościach religijnych z okazji rozpoczęcia lub zakończenia roku szkolnego oraz w rekolekcjach. Z odpowiedzi udzielonych przez wojewódzkich kuratorów oświaty wynikało jednak, że nie wpływają do nich indywidualne skargi dotyczące tego problemu. Kuratorzy wskazywali, że zgodnie z § 3 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 27 sierpnia 2015 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego nadzór prowadzony jest przez nich w trybie działań planowych lub doraźnych. Działania planowane nie zostały w tym zakresie przewidziane przez MEN. Kuratorzy wskazywali także na brak podstaw do działań doraźnych z uwagi na brak skarg indywidualnych. Podnosili oni, że informują dyrektorów placówek szkolnych o konieczności poszanowania konstytucyjnych praw i wolności przy organizowaniu opieki i udziału uczniów w uroczystościach religijnych.

Na podstawie powyższych odpowiedzi Rzecznik Praw Obywatelskich postanowił także skierować wystąpienie do Ministerstwa Edukacji Narodowej, wskazując, że zgodnie z zasadami dotyczącymi organizowania rekolekcji dla uczniów szkół publicznych - opublikowanymi na stronie internetowej MEN - opiekę nad uczniami w czasie rekolekcji zapewniają nauczyciele religii. Dyrektor szkoły - jeśli wymagają tego względy bezpieczeństwa uczniów - może zwrócić się jednak do pozostałych nauczycieli z prośbą o pomoc w zapewnieniu uczniom opieki w czasie ich przemieszczania się do miejsca odbywania się rekolekcji i w drodze powrotnej do szkoły. W tym przypadku dyrektor powinien jednak respektować prawo nauczycieli do wolności sumienia i wyznania.

Rzecznik zwrócił uwagę, że możliwość uczestniczenia w rekolekcjach wielkopostnych jest jednym z przejawów wolności religii wyrażonej w art. 53 ust. 2 Konstytucji i w związku z tym zasługuje na ochronę władz publicznych. Wskazał także liczne wątpliwości dotyczące stosowania § 10 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu nauczania religii w szkołach publicznych, który przyznaje uczniom uczęszczającym na lekcje religii zwolnienie na udział w rekolekcjach wielkopostnych. W szczególności, Rzecznik podkreślił, że przepis ten wykracza poza upoważnienie zawarte w art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. W przepisie ustawowym, użyto bowiem pojęcia „organizowanie nauki religii” w ramach którego nie mieści się „udział w rekolekcjach wielkopostnych”. Zdaniem Rzecznika delegacja ustawowa nie spełniała w tym zakresie wymogów z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. Jego zdaniem tego rodzaju uprawnienie związków wyznaniowych powinno być uregulowane na poziomie ustawowym, co stanowiłoby także lepsze zagwarantowanie jego realizacji.

Rzecznik uznał także, że doprecyzowania wymaga również samo pojęcie „rekolekcji wielkopostnych”, które ma charakter kanoniczny, a nie publicznoprawny. Powoduje ono na przykład wątpliwości, czy uczniowie będący członkami Kościoła Katolickiego mogą uzyskać wskazane zwolnienie w innym terminie, np. w okresie adwentu. W praktyce zdarza się bowiem, że szkoły publiczne w porozumieniu z parafiami organizują rekolekcje adwentowe. W ocenie Rzecznika brak było podstaw do ograniczenia wskazanego uprawnienia jedynie do okresu wielkiego postu, który nie jest obchodzony przez wszystkie religie i związki wyznaniowe. Pożądane zdaniem Rzecznika było również wskazanie na poziomie ustawowym, że zwolnienie z zajęć szkolnych w celu odbycia rekolekcji jest przyznawane na życzenie rodziców - tak jak ma to miejsce w przypadku organizowania lekcji religii. Takie rozwiązanie stanowiłoby jego zdaniem pełniejszą realizację prawa rodziców do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami wyrażonego w art. 53 ust. 3 Konstytucji.

Rzecznik wskazywał także, w przedmiotowym wystąpieniu, że zasadne byłoby również doprecyzowanie w przepisach prawa powszechnie obowiązującego zasad organizowania w szkole innych uroczystości o charakterze religijnym, takich jak np. inauguracja roku szkolnego z udziałem kapłana, dni patrona szkoły, czy obchody Świąt Bożego Narodzenia.

Na skutek kierowanych przez Rzecznika wystąpień, Ministerstwo Edukacji Narodowej wprowadziło  zmiany dotyczące rekolekcji w treści rozporządzenia w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Po pierwsze z prawa do zwolnienia uczniowie będą mogli korzystać także w innym niż Wielki Post terminie, co oznacza m.in. możliwość organizowania rekolekcji adwentowych. Po drugie ze zwolnienia tego będą mogli korzystać uczniowie, jeżeli rekolekcje stanowią praktykę danego Kościoła, a nie jak dotychczas, gdy Kościół przewiduje taki obowiązek. Wprowadzono również zapis, że w czasie trwania rekolekcji szkoła nie jest zwolniona z realizowania funkcji opiekuńczej i wychowawczej. Ministerstwo Edukacji Narodowej ponownie nie odniosło się jednak do postulatu uregulowania zwolnienia na rekolekcje na poziomie ustawowym. Wskazało również, że w praktyce nie jest możliwe ujednolicenie zasad organizowania rekolekcji na terenie całego kraju.

Sporadycznie natomiast do RPO wpływają skargi dotyczące obecności krzyża w urzędach lub szkołach. Rozpatrując je Rzecznik przedstawia utrwalone już w tym zakresie stanowisko. W ocenie Rzecznika, sama obecność krzyża w budynkach użyteczności publicznej nie stanowi naruszenia konstytucyjnych praw i wolności, a w szczególności wolności wyznania uregulowanej w art. 53 Konstytucji RP oraz zasady bezstronności państwa w sprawach przekonań religijnych, o której mowa w art. 25.