Biuletyn Informacji Publicznej RPO

„Brakuje w Polsce lepszego uregulowania statusu osoby pokrzywdzonej w sprawach nieletnich” – dr Adam Bodnar otworzył ogólnopolską Konferencję „Pomoc Dzieciom Ofiarom Przestępstw” organizowaną przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę.

Status pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich

Zasadnicze wątpliwości budzi nieprzyznanie przez ustawodawcę pokrzywdzonemu prawa strony (jego interesy może reprezentować jedynie prokurator, jako rzecznik interesu społecznego), co powoduje ograniczenie uprawnień pokrzywdzonego do wnoszenia środków odwoławczych i odbiera postępowaniu walor kontradyktoryjności.

Dokonując analizy uprawnień pokrzywdzonego przysługujących mu w toku postępowania w sprawach nieletnich, należy podkreślić przede wszystkim ich iluzoryczny charakter. Pokrzywdzony "może być obecny" na rozprawie (art. 30 § 6 u.p.n.), czyli może być jej obserwatorem. Pokrzywdzony nie może zaskarżyć orzeczenia kończącego postępowanie, ponieważ nie jest jego stroną. Nadto, w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich nie ma ogólnego przepisu zobowiązującego sąd rodzinny do informowania pokrzywdzonego o jego uprawnieniach i obowiązkach.

Pokrzywdzonemu przysługuje prawo do przeglądania akt sprawy i robienia z nich odpisów, z wyłączeniem wywiadów środowiskowych i opinii o nieletnim, jedynie za zgodą sądu rodzinnego. Powyższe uprawnienie ma charakter iluzoryczny, z uwagi na fakt, że pokrzywdzonemu nie przysługuje zażalenie na odmowę przejrzenia akt i robienia z nich odpisów.

Nieporównywalnie większe uprawnienia ma pokrzywdzony w toku postępowania karnego. Powyższy stan można ocenić jako naruszenie konstytucyjnej zasady równości oraz prawa do sądu określonego w art. 6 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Nie ma również podstaw by różnicować pozycję pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich oraz postępowaniu karnym, zwłaszcza w jego początkowym stadium. Stąd postuluje się przyznanie pokrzywdzonemu statusu strony w postępowaniu w sprawach nieletnich w jego początkowym stadium. Nietrudno bowiem sobie wyobrazić sytuację, w której nieletni oraz jego rodzice będą próbowali umniejszyć czyn karalny, na przykład oskarżając pokrzywdzonego o sprowokowanie albo nawet współudział w czynie. W tej sytuacji, nie przyznanie pokrzywdzonemu statusu strony może pozbawić go odpowiedniej ochrony prawnej.

W porównaniu z pozycją pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, rola pokrzywdzonego w toku postępowania w sprawach nieletnich jest marginalna, a rozwiązania u.p.n. w tym zakresie mogą stanowić źródło jego „wtórnej wiktymizacji” – niezwykle bolesną dla rodziców ofiary, niemogącej uczestniczyć w postępowaniu

Przemoc dotyka w domach rodzinnych dzieci a procedury nie są w Polsce wystarczająco przestrzegane.

Często ma miejsce sytuacja, gdy dziecko dotknięte przemocą w rodzinie zamieszkuje wspólnie ze sprawcą tej przemocy.

Obowiązująca ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie zawiera regulację prawną (art. 11a), która umożliwia sądom w postępowaniu cywilnym zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia mieszkania.

Przepis ten, który obowiązuje od 1 sierpnia 2010r., przekazuje do dyspozycji sądów narzędzie polegające na odseparowaniu sprawcy przemocy w rodzinie od ofiar tej przemocy. Reguluje przesłanki tego orzeczenia oraz tryb postępowania.

Przesłanką do wydania przez sąd orzeczenia o zobowiązaniu do opuszczenia mieszkania jest fakt, że członek rodziny czyni szczególnie uciążliwym "wspólne zamieszkiwanie". Sąd w toku postępowania nie bada tytułu prawnego uczestnika do zajmowanego lokalu, ale jedynie faktyczne relacje występujące między członkami rodziny, w szczególności czy zachowanie członka rodziny stanowi przemoc w rodzinie określoną w definicji ustawowej.

Nakaz opuszczenia lokalu orzekany na podstawie przepisu nie powoduje utraty tytułu prawnego sprawcy przemocy do mieszkania, a jedynie ograniczenie korzystania z lokalu. Nakaz ma charakter czasowy, bowiem w razie zmiany okoliczności może być zmieniony lub uchylony.

Żądanie zobowiązania przez sąd danej osoby do opuszczenia mieszkania przysługuje osobie dotkniętej przemocą w rodzinie niezależnie od tego, czy sprawcy tej przemocy można zarzucić popełnienie przestępstwa. W ten sposób umożliwiono osobie dotkniętej przemocą w rodzinie odseparowanie się od osoby stosującej przemoc w rodzinie również w przypadku przestępstw ściganych na wniosek lub z oskarżenia prywatnego, gdy osoba dotknięta przemocą może być z różnych względów niezainteresowana ewentualnym ściganiem przestępstwa i bez środka cywilistycznego byłaby pozbawiona ochrony, którą daje zastosowanie środków przewidzianych w procedurze karnej.

Wykonanie orzeczonego przez sąd obowiązku opuszczenia mieszkania przez sprawcę przemocy następuje do noclegowni bądź schroniska dla bezdomnych. Do realizacji orzeczenia sądu powinno zatem dojść w tym wypadku bez zwłoki.

Przepis, który pozwala sądom nakaz osobie stosującej przemoc do opuszczenia mieszkania. I to też dotyczy dzieci bo przecież ofiarą przemocy nie jest tylko i najczęściej kobieta, ale też dziecko, dzieci.

Dopóki taka osoba nie opuści mieszkania to do tej przemocy będzie nadal dochodziło. Rozwiązaniem które może przyspieszyć postępowanie można im nadać spraw szczególnego statusu poprzez regulamin procedowania sądów powszechnych. Ostatnia odpowiedź z Min. Sprawiedliwości podzielił stanowisko RPO.

Wydawałoby się że jeśli chodzi o tematykę dzieci ofiar przestępstw wiele ostało już zrobione jednak rozwój naszego systemu prawnego wymagają dalszych zmian ustawowych czy praktycznych. Jako RPO stara się nad tymi kwestiami czuwać i monitorować.

„Przez 14 lat organizacji tej konferencji brało w niej udział już 13000 osób. To już nie jest tylko konferencja ale platforma walki z różnymi formami przemocy, krzywdzenia dzieci” – powiedział Marek Michalak, Rzecznik Praw Dziecka. Statystycznie znowu wzrosło przyzwolenie stosowania kar cielesnych, zmniejszył się też poziom dezaprobaty dla przemocy wobec dzieci co nakazuje nam dzisiaj bić na alarm.

W ostatnim czasie został znowelizowany Kodek Karny z jednej strony podwyższenie kar i uznanie priorytetu dziecka i wreszcie możliwość dana sądowi przyzwolenia stosowania kar znacznych i uznanie…

Zmieniliśmy przekaz kampanii „Reaguj na przemoc wobec dzieci – masz prawo”, na „Reaguj na przemoc wobec dzieci – masz obowiązek”. To bardzo ważne.

Ważna rzecz, która się wydarzyła a która jest zagrożona – monitorowanie losów małego dziecka. Zmienia nam się też system opieki okołoporodowej ale też opieki pediatrycznej co z kolei może powodować problemy z monitorowaniem sytuacji dziecka.

III protokół do Konwencji Praw Dziecka.

Nasz kraj jeszcze nie doczekał się ratyfikacji mimo, że ona została uchwalona z naszej inicjatywy a wzmacnia ochronę dzieci na różnych płaszczyznach. Musimy nauczyć się korzystać z instrumentów, które już mamy i teorię zamieniać w praktykę aby mieć szansę uchronienia dziecka, matki rodziny dziecka.

Naszym wspólnym celem musi być ochrona dziecka przez wydarzeniami okrutnymi czy takimi, które skutkują znacznym wpływem na psychikę dziecka.

Mikołaj Pawlak, Dyrektor Departamentu Spraw Rodzinnych i Nieletnich Ministerstwa Sprawiedliwości – „Dla MS bardzo istotne są standardy przesłuchania dziecka. Ważna zmiana zaszła w Funduszu Sprawiedliwości – zmiana przepisów kształtuje w nowy sposób, w jaki fundusze pozyskane od sprawców mają być przeznaczane. Pieniądze będą trafiały również do instytucji publicznych. Ministerstwo ogłosiło nabór wniosków o przekazanie funduszy na przyjazne pokoje przesłuchań dzieci. Ostatnie zmiany wprowadzone do prawa karnego czyli wzmocnienie karalności przestępstwa nie alimentacji, przeciwko seksualności szczególnie wobec dzieci są odczuwalne głównie w prewencji generalnej. Wzrosła egzekucja. Chodzi też o zmiany w mentalności społeczeństwa.

Ważne jest też aby osoby, które mają kontakt z dzieckiem małoletnim podczas postępowania – kuratorzy, policja, asystenci, sądy i wszystkie związane z tym procedury mogły być przeprowadzane w taki sposób, aby szanować godność dziecka, szczególną wrażliwość.

Chronione musi być dziecko a nie sprawca.

Musimy dalej pracować nad tym aby postępowania wobec dzieci były szczególnie szybko i sprawnie procedowane.

„Mam nadzieję, że w przyszłym roku w kolejnym roku jednak znajdą się środki publiczne na telefon zaufania dla dzieci” - mówił Włodzimierz Paszyński, Zastępca Prezydent Miasta St. Warszawy - „Na razie działa ze wsparcia znanych i lubianych darczyńców. Liczą się czyny – one są najważniejsze. Chciałbym zwrócić uwagę na bardzo ważną rzecz – dla mnie najgorsze jest to dziecko uważane jest za własność swoich rodziców – mam nadzieję że zmienia się to na lepsze. Dzieci coraz częściej stają się ofiarami upodobań, pomysłów swoich rodziców. Ostatnim na to przykładem są ruchy antyszczepionkowe, które też są swoistą przemocą wobec dzieci – nie tylko swoich, ale też dzieci, które stykają się z chorymi dziećmi i są narażone na choroby, których przez wiele lat nie było”.

Ochrona dzieci przed przemocą

Monika Sajkowska, Prezeska Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę zwróciła uwagę na kilka najważniejszych zmian w ciągu ostatniego roku w zakresie ochrony dzieci przed przemocą. „Każdego roku przyświeca nam ten sam cel – wymiana doświadczeń. O wielu zmianach i rozwiązaniach legislacyjnych będziemy rozmawiać” - mówiła.

Najważniejsze:

- Nowelizacja KK – prawny obowiązek zawiadamiania o niektórych przestępstwach wobec dzieci

- Uczestnictwo dzieci w procedurach karnych – kiedy 20 lat temu w placówce Fundacji Dzieci niczyje otworzyliśmy przyjazny pokój przesłuchań Nie wiedzieliśmy czy to przyniesie jakiś skutek, czy stanie się rozwiązaniem systemowym a udało się. Każde dziecko w Polsce musi mieć dobry dostęp do przyjaznej placówki związanej z dzieckiem pokrzywdzonym przestępstwem. Ale to nie wszystko. Pokój to pierwszy krok.

Inwestując czas i zwiększając kompetencje w zakresie ochrony dzieci przed przemocą RAZEM DAJEMY DZIECIOM SIŁĘ!

Podczas konferencji została zainaugurowana Kampania – REAGUJ – TO TWÓJ PRAWNY OBOWIĄZEK!