Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek wziął udział w XXIV Konferencji Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego która odbyła się 31 marca 2023 r. w Warszawie. Wydarzenie współorganizowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich było poświęcone nowym technologiom jako źródle wyzwań dla systemu prawa w Polsce.

Podczas konferencji uczestnicy wysłuchali referatów dotyczących: algorytmów i sztucznej inteligencji, blockchain, big data, internetu rzeczy, transformacji cyfrowej, cyberbezpieczeństwa i cyberprzestępczości, e-learning - tzw. systemu zaufania społecznego (ang. Social Credit System, chin. 社会信用体系) czy tzw. inteligencji otoczenia (Ambient Intelligence).

Konferencję otworzył dziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, prof. dr hab. Tomasza Giaro, który powitał uczestników i przedstawił jej zarys tematyczny.

Wystąpienie RPO Marcina Wiącka

- Prawo nie nadąża za dynamicznie zmieniającą się rzeczywistością – rozpoczął swoje wystąpienie Marcin Wiącek wskazując na odwieczny problem związany z rozwojem nowych technologii.

- Prawo jest często nieprzygotowane na niektóre nowe zjawiska społeczne – mówił i przytoczył przykłady problemów z ostatnich kilkudziesięciu lat, z którymi musieli mierzyć się sędziowie czy legislatorzy.

Zwrócił uwagę, że pojawienie się nowości technologicznej często wywoływało spory i dyskusje co do tego, w jaki sposób uniwersalne i ponadczasowe standardy ochrony praw człowieka można odnieść do zmieniającej się rzeczywistości.

- Jak zabezpieczyć wolności i prawa jednostek, a także prawidłowe funkcjonowanie państwa, przed nieznanymi wcześniej zagrożeniami – tłumaczył i zwrócił uwagę, że prawnicy najczęściej, zanim zaczną postulować zmiany prawodawcze, starają się rozwiązywać pojawiające się problemy przy wykorzystaniu znanych konstrukcji i instytucji prawnych.

Przytoczył przykład związany z wprowadzeniem technologii tzw. rejestrów rozproszonych, technologii blockchain. Mówiąc o protokole Bitcoina i stworzeniu walut wirtualnych zwrócił uwagę na problemy związane z tym, jak prawnie kwalifikować kryptowaluty – czy są to pieniądze, prawa majątkowe, papiery wartościowe czy może jeszcze coś innego.

Przypomniał, że jadnym z pierwszych organów, który stanął przed tym wyzwaniem, była amerykańska Komisja Papierów Wartościowych. Ustalenie, że tokeny mogą być papierami wartościowymi, oparto na orzeczeniu Sądu Najwyższego USA z 1946 r., którego bohaterem był farmer uprawiający cytryny.

- Z jednej strony jest to świadectwem wielkiego kunsztu prawniczego i przywiązania do tradycji, ale z drugiej strony pewnej bezradności, wynikającej z naturalnego zjawiska, polegającego na tym, że prawo nie nadąża za zmianami technologicznymi.

Następnie przedstawił wybrane problemy, z którymi do RPO zwracają się obywatele, kiedy to rozwój nowych technologii doprowadził do trudnych dylematów i istotnych zagrożeń dla ochrony praw człowieka.

Zwrócił uwagę na zagrożenia związane z obecnością w internecie, korzystaniem z mediów społecznościowych, blogów, stron umożliwiających interakcje, komunikowanie się, publikowanie różnego rodzaju materiałów.

- Dzięki Internetowi, mediom społecznościowym nastąpiło istotne wzmocnienie społeczeństwa obywatelskiego, złożonego z ludzi wolnych, świadomych swoich praw i aktywnych – tłumaczył wskazując, że korzystając z dobrodziejstw sieci ludzie realizują wolność wyrażania opinii, wolność rozpowszechniania i pozyskiwania informacji.

Zwrócił uwagę, że użytkownicy Internetu często czują się anonimowi i w Internecie dochodzi niekiedy do ujawnienia danych, informacji czy opinii niezwykle głęboko ingerujących w prywatność, intymność człowieka czy naruszających jego dobre imię.

- Takie informacje czy opinie potrafią głęboko upokorzyć i zniszczyć człowieka, naruszyć jego godność, czasem wręcz doprowadzić do targnięcia się na własne życie – podkreślił.

- Poczucie anonimowości powoduje, że w Internecie dochodzi do znieważania całych grup społecznych, politycznych, wyznaniowych czy etnicznych, nawoływania do nienawiści, do dyskryminacji – mówił i zaznaczył, że są to zjawiska, które nie mają prawa występować i, z którymi państwo demokratyczne musi walczyć.

- Nowe technologie pozwalają na walkę z przestępczością, na gromadzenie dowodów. To dobrze – mówił Rzecznik i przypomniał przykłady wykrycia, dzięki rozwojowi technologii, sprawców przestępstw sprzed wielu lat, czy uniewinnienia osób niesłusznie skazanych.

- Rolą państwa i prawa jest jednak zabezpieczenie społeczeństwa przed nadużywaniem nowych technologii, przed wykorzystywaniem ich do celów niedających się pogodzić z pryncypiami demokratycznego państwa – tłumaczył.

- Również w tym zakresie prawo nie nadąża za zmieniającą się rzeczywistością – zauważył i wskazał na problem stosowania rozmaitych oprogramowań szpiegowskich, pozwalających nie tylko na podsłuchanie człowieka, weryfikację smsów czy maili, lokalizację – ale na zawładnięcie czyimś życiem, przejęcie nad nim całkowitej kontroli.

- Każdy przypadek inwigilacji powinien być poprzedzony zgodą sądu lub, wyjątkowo, zatwierdzony przez sąd – tłumaczył. - Tymczasem sami sędziowie mówią, że nie wiedzą, czy wyrażają zgodę na zastosowanie Pegasusa, do kogo należy smartfon, który będzie przedmiotem wniosku – dodał.

- Jeśli zaś człowiek, którym interesowały się służby, nie zostanie o nic oskarżony, to może nawet do końca życia nie dowiedzieć się, że był podsłuchiwany, czy że czytano jego smsy lub maile – zwrócił uwagę wskazując, że jest tak, bo prawo mu tego nie gwarantuje.

- Obecnie obowiązujące prawo nie daje gwarancji, że technologie służące niejawnemu pozyskiwaniu informacji są stosowane tylko wówczas, gdy jest to konieczne do walki z groźnymi przestępcami – podkreślił.

Ostatnim problemem, na który zwrócił uwagę Marcin Wiącek jest problem wykluczenia cyfrowego.

Zauważył, że po doświadczeniach z czasów pandemii wiele osób przyzwyczaiło się do komfortu, jaki daje możliwość realizacji wielu wolności i praw, czy wypełniania obowiązków, za pośrednictwem Internetu.

- Musimy jednak pamiętać, że nasze społeczeństwo to również seniorzy, osoby z niepełnosprawnościami, osoby nieporadne, chore, dotknięte kryzysem biedy czy bezdomności – przypomniał i zwrócił uwagę, że często nie mają oni możliwości skorzystania z Internetu.

Tłumaczył, że działalność niektórych instytucji na tyle głęboko przeniosła się do rzeczywistości wirtualnej, że możliwość skorzystania z pewnych uprawnień, bez dostępu do internetu albo odpowiednich umiejętności, stała się nadmiernie ograniczona.

- Mówiąc o nowych technologiach, trzeba też pamiętać o ludziach, którzy nie mogą się cieszyć ich dobrodziejstwami – zaznaczył.

Kończąc swoje wystąpienie podziękował za możliwość współorganizowania konferencji i życzył uczestnikom dobrych obrad.

ZRPO Valeri Vachev o wykorzystaniu sztucznej inteligencji w prawie karnym

W konferencji wziął udział również zastępca RPO Valeri Vachev, który wygłosił referat w panelu poświęconym nowoczesnym technologiom w prawie karnym pt. Pozytywna prognoza kryminologiczna a sztuczna inteligencja - czy komputer może przewidzieć popełnienie przestępstwa?

Na wstępie zwrócił uwagę, że najważniejsze instytucje prawa karnego pochodzą z dość odległej epoki. Próby niejako „doczepienia” pewnych zjawisk, czy możliwości, jakie dają nowe technologie przypominają zabieg, jak byśmy chcieli doczepić rękę robota drewnianej lalce. Często te nowe instytucje są skazane na niepowodzenie.

W rozważaniach na temat możliwości wykorzystania nowych technologii, algorytmów, czy sztucznej inteligencji w prawie karnym wskazał na prognozowanie przestępczości, a w szczególności na pozytywną prognozę kryminologiczną.

Mówił o instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego z odbycia reszty kary pozbawienia wolności. Zwrócił uwagę, że dopuszczalność takiego zwolnienia uzależniona jest m.in. od tego, czy po zwolnieniu skazany będzie przestrzegał porządku prawnego, i w szczególności czy nie popełni kolejnego przestępstwa.

W takich sytuacjach sąd wydający decyzję musi przeprowadzić prognozę przyszłych zachowań zwolnionego skazanego. Ustawa daje sądom dużą swobodę w zakresie oceny prawdopodobieństwa popełnienia konkretnego przestępstwa.

Zwrócił uwagę, że podobny model – zakładający konieczność odpowiedzi na pytanie, o to jak kształtuje się popełnienia kolejnego przestępstwa – obowiązuje w większości ustawodawstw karnych.

Instytucja warunkowego zwolnienia skazanego jest jednym z nielicznych obszarów szeroko rozumianego prawa karnego, gdzie dostrzega się przestrzeń do wykorzystania wnioskowania empirycznego opartego na sztucznej inteligencji.

Przedstawił przykłady rozwiązań w innych krajach, w których z powodzeniem wykorzystuje się sztuczną inteligencję. Na przykład w krajach niemieckojęzycznych jest wykorzystywana przy ocenie niebezpieczeństwa powrotu do przestępstwa. W krajach anglosaskich, a zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, obserwuje się wyraźną tendencję w kierunku stosowania empirycznej oceny ryzyka w procesie orzekania o zwolnieniu z odbywania kary pozbawienia wolności.

Przedstawił konkluzję, że nadszedł czas, aby pytaniem o możliwość wykorzystania sztucznej inteligencji przy ocenie ryzyka powrotu do przestępstwa zająć także polski dyskurs prawniczy.

Program i zagadnienia poruszane w trakcie konferencji

W trakcie wydarzenia odbyło się w sumie 13 paneli.

• Panel I - Rynek finansowy i nowoczesne technologie
• Panel II - Nowe technologie w praktyce działalności Rzecznika Finansowego
• Panel III - Nowe technologie w pracy organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości
• Panel IV - Nowoczesne technologie w administracji
• Panel V - Obecne i planowane regulacje prawne dotyczące wykorzystywania danych a nowe technologie w sektorze publicznym
• Panel VI - Prawo karne a nowoczesne technologie;
• Panel VII - Nowoczesne technologie a ludzka praca
• Panel VIII - Zarządzanie algorytmiczne
• Panel IX - Prawo cywilne a nowoczesne technologie
• Panel X - Sztuczna inteligencja a prawo medyczne
• Panel XI - Central Bank Digital Currencies (CBDC) jako wyzwanie dla systemów prawnych
• Panel XII -Miscellanea

Program konferencji oraz odnośniki do transmisji udostępniamy poniżej.

Współorganizatorami konferencji byli dziekan WPiA UW, prof. dr hab. Tomasza Giaro, rzecznik praw obywatelskich prof. UW, dr hab. Marcin Wiącek, przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego prof. UW, dr hab. Jacek Jastrzębski oraz rzecznik finansowy dr Bohdan Zbigniew Pretkiel.