Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Komornik podejrzany o przestępstwo jest automatycznie zawieszany w wykonywaniu zawodu i pozbawiony 75% dochodu ze swej kancelarii 
• W przypadku prokuratorów, radców prawnych, notariuszy i rzeczników patentowych wszczęcie postępowania przeciw nim stanowi jedynie fakultatywną podstawę zawieszenia. U sędziów zawieszenie jest obligatoryjne, ale tylko jeśli sąd dyscyplinarny zweryfikuje wiarygodność zarzutów
• A po oczyszczeniu z zarzutów komornikowi nie jest łatwo odzyskać utracone dochody. Państwo powinno wtedy z własnej inicjatywy wyrównać mu przynajmniej te straty, które wynikły z sankcji nałożonych z mocy prawa - uważa Rzecznik Praw Obywatelskich
• Marcin Wiącek zwraca się w tej sprawie do ministra sprawiedliwości Adama Bodnara 

Rada Izby Komorniczej w Warszawie zwróciła się do RPO w sprawie komornika, którego niesłusznie posądzono o przestępstwo składania fałszywych zeznań i oszustwa. W 2017 r. prokuratura postawiła mu zarzuty, w 2019 r. ówczesny Minister Sprawiedliwości wydał decyzję o zawieszeniu go w czynnościach, a w 2020 r. komornik został prawomocnie uniewinniony.  Po zawieszeniu komornik przez rok był pozbawiony 75% dochodu. Utracony dochód nie został wyrównany przez Skarb Państwa, mimo że komornik utracił go na skutek błędnej decyzji prokuratury. Komornik usiłował dochodzić roszczeń w trybie Kodeksu cywilnego o ochronie dóbr osobistych, ale bezskutecznie, m.in. z powodu przedawnienia.

Przypadek ten stanowi jedynie przykład problemu systemowego związanego z charakterem decyzji Ministra Sprawiedliwości w przedmiocie zawieszenia komornika oskarżonego o przestępstwo. Zgodnie z art. 18 ust. 1 pkt 1 ustawy o komornikach sądowych, „Minister Sprawiedliwości zawiesza komornika w czynnościach, jeżeli przeciwko komornikowi wszczęto postępowanie o umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe". Formuła „zawiesza" jest interpretowana w orzecznictwie jako bezwzględny obowiązek automatycznego zawieszenia komornika w przypadku wszczęcia przeciwko niemu postępowania o umyślne przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego, niezależnie od wiarygodności materiału dowodowego.

W ocenie RPO w procedurze zawieszenia komornika występują cztery zasadnicze problemy:

• automatyzm decyzji o zawieszeniu komornika w przypadku określonym w art. 18 ust. 1 pkt 1 u.k.s. narusza zasadę domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji) oraz zasadę równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji), bo w przypadku pozostałych prawniczych zawodów zaufania publicznego decyzja o zawieszeniu podejmowana jest z uwzględnieniem okoliczności indywidualnych;
• ograniczenie kontroli sądowej decyzji Ministra Sprawiedliwości do czysto formalnego potwierdzenia istnienia w obiegu prawnym postanowienia prokuratora o postawieniu komornikowi zarzutów narusza prawo do skutecznego środka odwoławczego (art. 13 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i art. 47 zd. 1 Karty Praw Podstawowych UE);
• przewidziana w art. 48 ust. 2 u.k.s. nadmiernie surowa, sztywna i automatyczna sankcja w postaci obniżenia dochodu komornika o 75% z powodu zawieszenia narusza zasadę proporcjonalności (art. 2 Konstytucji);
• brak wyrównania utraconych przez komornika dochodów w przypadku prawomocnego uniewinnienia narusza prawo do rekompensaty za straty poniesione na skutek nieuzasadnionego oskarżenia (art. 64 Konstytucji i art. 1 Protokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka).

Zgodnie z art. 42 ust. 3 Konstytucji „każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu". W konsekwencji „dopóki wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem, dopóty nieuprawnione jest wyciąganie jakichkolwiek konsekwencji prawnych względem jednostki". Tymczasem ustawa przewiduje automatyczne zawieszenie komornika z powodu wszczęcia przeciwko niemu postępowania karnego i pozbawienie go 75% dochodu. 

Ustawa dokonuje w istocie odwrócenia zasady domniemania niewinności, którą zastępuje domniemaniem winy. Samo rzucenie przez prokuraturę cienia podejrzenia na komornika jest wystarczające do konsekwencji - zakazie wykonywania zawodu i pozbawienia większości dochodu. Taka konstrukcja prawna stanowi naruszenie art. 42 ust. 3 Konstytucji.

Art. 18 ust. 1 pkt 1 u.k.s. stanowi także wyraz nierównego traktowania komorników w porównaniu z innymi prawniczymi zawodami zaufania publicznego. Jedynie wobec komornika wszczęcie przeciwko niemu postępowania karnego wiąże się z automatycznym zawieszeniem. W przypadku prokuratorów, radców prawnych, notariuszy i rzeczników patentowych wszczęcie postępowania stanowi jedynie fakultatywną podstawę zawieszenia. W przypadku adwokatów przepis dodatkowo zastrzega, że zawieszenie z powodu wszczęcia postępowania karnego może nastąpić jedynie „w szczególnie uzasadnionych okolicznościach sprawy". W przypadku sędziów zawieszenie jest obligatoryjne, ale jedynie pod warunkiem uprzedniego zweryfikowania przez sąd dyscyplinarny wiarygodności stawianych zarzutów.

Zawieszenie w prawach zawodowych z powodu wszczęcia postępowania karnego służy zawsze podobnym celom: ochronie godności zawodu, ochronie autorytetu korporacji zawodowej i zapobieganiu wykorzystywania uprawnień zawodowych do utrudniania przebiegu śledztwa lub popełniania przestępstw. Tymczasem Minister Sprawiedliwości musi zawiesić komornika także w przypadku braku jakiegokolwiek zagrożenia dla tych wartości, a nawet wtedy, gdy stawiane zarzuty są niewiarygodne. 

W przekonaniu RPO nie istnieją żadne racjonalne powody, aby w tym względzie komorników traktować surowiej niż sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych i notariuszy.

Inaczej niż sąd dyscyplinarny, Minister Sprawiedliwości nie prowadzi oceny indywidualnej przed podjęciem decyzji o zawieszeniu komornika. Takiej oceny nie dokonuje też sąd powszechny, do którego może odwołać się komornik. Kontrola sądowa w tym przypadku ma charakter czysto formalny i ogranicza się do potwierdzenia istnienia w obiegu prawnym postanowienia prokuratora o postawieniu komornikowi zarzutów, niezależnie od ich wiarygodności i znaczenia dla prawidłowego wykonywania zawodu. Kontrola sądowa nie obejmuje weryfikacji, na ile poważne i uzasadnione są zarzuty stawiane komornikowi oraz w jakim stopniu mogą one mu utrudnić rzetelne wykonywanie obowiązków zawodowych.

Sąd powszechny kontrolujący decyzję o zawieszeniu komornika ma więc dalece węższe kompetencje niż sąd dyscyplinarny decydujący o zawieszeniu sędziego, adwokata, radcy prawnego, notariusza czy rzecznika patentowego. W tym kontekście przysługujące komornikowi zażalenie do sądu na decyzję Ministra Sprawiedliwości nie spełnia wymagań efektywnego środka odwoławczego w rozumieniu art. 13 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i art. 47 zd. 1 Karty Praw Podstawowych UE.

Z zawieszeniem komornika powiązana jest represyjna sankcja ex lege pozbawiająca komornika 75% dochodu, niezależnie od wagi zarzucanego czynu i osobistej sytuacji finansowej. Tymczasem sankcje represyjne powinny być regulowane z uwzględnieniem zasady proporcjonalności, tj. z możliwością miarkowania ich surowości w sposób odpowiedni do okoliczności sprawy. Wobec zawieszonych prokuratorów i sędziów także jest sankcja w postaci obniżenia wynagrodzenia, ale ma ona charakter fakultatywny, a sąd dyscyplinarny ma możliwość jej miarkowania w zależności od wagi czynu - prokuratorowi sąd może obniżyć wynagrodzenie w granicach od 0 do 50%, a sędziemu - od 25% do 50%. W przypadku adwokatów, radców prawnych, rzeczników patentowych i notariuszy zawieszeniu nie towarzyszą żadne dodatkowe sankcje.

Art. 48 ust. 2 u.k.s. stanowi ingerencję w prawo do wynagrodzenia za pracę i prawo do rekompensaty za nieuzasadnione oskarżenie, które podlegają ochronie konstytucyjnej jako prawo majątkowe (art. 64 ust. 1 Konstytucji). Hipotetyczna możliwość dochodzenia takiej rekompensaty w trybie przepisów o ochronie dóbr osobistych jest iluzoryczna z uwagi na wąskie rozumienie przesłanki bezprawności. Wyrok uniewinniający nie jest uznawany w orzecznictwie za formalne potwierdzenie nielegalności działania prokuratury, a zatem nie stanowi on podstawy do dochodzenia rekompensaty na zasadach ogólnych. 

W sytuacji, gdy dobre imię, sytuacja zawodowa, majątkowa i osobista oskarżonego komornika doznały uszczerbku na skutek działania prokuratury, a prawomocny wyrok potwierdził, że zarzuty były bezpodstawne, to państwo powinno z własnej inicjatywy wyrównać mu przynajmniej te straty, które wynikły bezpośrednio z sankcji nałożonych z mocy prawa. A prawo gwarantuje po uniewinnieniu sędziom i prokuratorom wypłatę zatrzymanej po zawieszeniu części wynagrodzenia wraz z ustawowymi odsetkami. 

Dlatego RPO zwraca się do Ministra z postulatem rozważenia nowelizacji art. 18 u.k.s. przez:

• zmianę trybu decyzji zawieszenia komornika w czynnościach z powodu wszczęcia przeciwko niemu postępowania karnego z obligatoryjnego na fakultatywny;
• zagwarantowanie komornikowi prawa do wysłuchania przed podjęciem przez Ministra Sprawiedliwości decyzji o zawieszeniu;
• zapewnienie Ministrowi Sprawiedliwości i sądowi możliwości indywidualnej oceny konieczności zawieszenia z uwagi na ochronę godności zawodu, autorytetu korporacji zawodowej i zapobiegania wykorzystywania uprawnień zawodowych do utrudniania przebiegu śledztwa lub popełniania przestępstw;
• wprowadzenie miarkowania przez Ministra Sprawiedliwości sankcji w postaci obniżenia dochodu komornika z kancelarii komorniczej w określonych ustawowo granicach, z gwarancją możliwości zaskarżenia tej decyzji przez komornika do sądu;
• ustanowienie - na wzór analogicznych regulacji dotyczących sędziów i prokuratorów - prawa komornika do wyrównania utraconego dochodu wraz z odsetkami w przypadku prawomocnego uniewinnienia.

VII.510.11.2024