Biuletyn Informacji Publicznej RPO

26 stycznia 2024 r. rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek na posiedzeniu plenarnym Sejmu przedstawił informację o działalności RPO oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka w 2022 roku.

Wystąpienie RPO

Rozpoczynając swoje wystąpienie, Marcin Wiącek podkreślił że podstawowym zadaniem RPO jest rozpatrywanie skarg obywateli. Na tej podstawie formułowane są wystąpienia do organów państwa oraz interwencje. Dlatego Informacja roczna odzwierciedla głosy ludzi niezadowolonych z funkcjonowania instytucji publicznych, którzy czują się pokrzywdzeni, traktowani niesprawiedliwie, z naruszeniem prawa. 

- Tych ludzi RPO ma obowiązek reprezentować; tak rozumiem rolę urzędu – oświadczył Rzecznik.

Następnie omówił dane statystyczne, podsumowujące działalność RPO w 2022 r. Do Biura RPO wpłynęło ponad 75 tys. skarg, najwięcej w historii urzędu. 2023 rok też będzie pod tym względem  rekordowy. Pracownicy Biura udzielili w tym roku ponad 35 tys. porad telefonicznych.  

RPO skierował do władz 254 wystąpienia generalne, w których wskazywał m.in. na potrzebę wprowadzenia zmian w prawie. Złożył  3 wnioski do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności norm prawnych z Konstytucją; zgłosił ponadto udział w 21 postępowaniach przed TK. Dotyczyły on m.in. świadczeń pielęgnacyjnych dla opiekunów, nowelizacji Kodeksu karnego w ramach jednej z tzw. ustaw covidowych, czy tzw. emerytur czerwcowych.

W 2022 r. RPO wniósł do Sądu Najwyższego 88 kasacji i skarg kasacyjnych oraz 26 skarg nadzwyczajnych Sądu Najwyższego. Dotyczyły one m.in. podwójnych orzeczeń spadkowych, zaocznych wyroków eksmisyjnych wobec osób z niepełnosprawnościami i nieporadnych, kredytów frankowych, grzywien za wykroczenia związane z obowiązywaniem w Polsce stanu epidemii czy wyroków nakazowych w sprawach karnych, w których wina skazanego nie była oczywista. Znaczną większość tych skarg SN uwzględnił. 

RPO wniósł 16 skarg kasacyjnych do Naczelnego Sądu Administracyjnego i 23 skargi do wojewódzkich sądów administracyjnych w sprawach dotyczących m.in. ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, praw podatników, administracyjnych kar pieniężnych nakładanych w związku z obostrzeniami covidowymi, zasad najmu lokali komunalnych, pushbacków na granicy polsko-białoruskiej i uchwał ws. "idelogii LGBT".

W tym okresie RPO wziął udział w 8 postępowaniach przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka lub Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Sprawy dotyczyły m.in. kredytów frankowych, funkcjonowania Krajowego Ośrodka Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym i statusu prawnego Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego.

Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur działający w ramach Biura RPO przeprowadził 79 wizytacji miejsc pozbawienia wolności.

Marcin Wiącek wskazał trzy obszary, w których w 2022 roku wpływało najwięcej skarg od obywateli:

Napływ uchodźców z Ukrainy w związku z rosyjską agresją. Zarówno sami uchodźcy, jak i pomagający im obywatele Polski pytali o przysługujące im uprawnienia i obowiązki. RPO monitorował również tryb przygotowania specustawy o pomocy obywatelom Ukrainy i opiniował jej kolejne nowelizacje – uwagi dotyczące  tych uregulowań były w znacznej mierze uwzględniane. Biuro RPO uruchomiło również infolinię dla uchodźców w języku ukraińskim i rosyjskim, udostępniło informacje w tych językach, a pracownicy BRPO przeprowadzali wizytacje na przejściach granicznych i w ośrodkach recepcyjnych dla uchodźców.

Zmiany w prawie podatkowym w ramach tzw. Polskiego Ładu. W tysiącach skarg obywatele zwracali uwagę na wadliwą konstrukcję ulgi dla klasy średniej, zmniejszone wynagrodzenia netto, emerytury i świadczenia oraz brak możliwości odliczenia składki zdrowotnej od podatków. Problemy napotkały również osoby samotnie wychowujące dziecko, które utraciły możliwość wspólnego rozliczania podatków. Część uwag RPO została uwzględniona.

Nowelizacja Kodeksu karnego wykonawczego. Zwracający się w tej  sprawie do RPO osadzeni i ich bliscy skarżyli się na faktyczne ograniczenie przysługującej im liczby połączeń telefonicznych (jedno w tygodniu do osoby bliskiej i jedno do prawnika). W ocenie Rzecznika prowadzi to do ograniczenia ich prawa do pozostawania w kontakcie z pełnomocnikiem i szkodzi realizacji resocjalizacyjnych celów kary pozbawienia wolności.

Kolejnym punktem wystąpienia były problemy generalne, które pozostają aktualne.

RPO mówił o nieustannym kryzysie władzy sądowniczej i orzeczeniach europejskich trybunałów w tym obszarze adresowanych do Polski. Ich wykonanie jest obowiązkiem Rzeczypospolitej Polskiej, jako członka wspólnot międzynarodowych – Unii Europejskiej i Rady Europy. Dopóki to nie nastąpi, kryzys będzie się pogłębiał.

- Mamy w tej chwili do czynienia z chaosem prawnym wynikającym z fundamentalnych zastrzeżeń co do statusu i mocy prawnej orzeczeń najważniejszych organów władzy sądowniczej, Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego. To oczywiste zagrożenie dla wolności i praw człowieka – podkreśli Rzecznik i wskazał, że dziś obywatel nie ma pewności, wydane w jego sprawie orzeczenie będzie respektowane, czy orzekający w jego sprawie sędzia jest wystarczająco niezawisły i bezstronny. - To sytuacja niedopuszczalna w demokratycznym państwie prawnym – podkreślił Marcin Wiącek i zaapelował do parlamentarzystów o jak najpilniejsze uporządkowanie sytuacji w polskiej władzy sądowniczej.

Konieczna jest zmiana zasad kreowania składu Krajowej Rady Sądownictwa. Konieczne jest wyeliminowanie podstaw prawnych karania sędziów za treść wydawanych orzeczeń. Konieczne jest uchylenie przepisów przyznających Ministrowi Sprawiedliwości, będącemu jednocześnie zwierzchnikiem prokuratorów, kompetencji do wpływania na czynności jurysdykcyjne i status sędziego. Należy stworzyć podstawy prawne umożliwiające uchylenie zastrzeżeń co do sędziów powołanych od 2018 r., a także trzech osób wchodzących w skład Trybunału Konstytucyjnego.

- Zmiany te są niezbędne dla zapewnienia polskim obywatelem ochrony ich wolności i praw, a także dla wzmocnienia zachwianej w ostatnim czasie pozycji Polski jako kraju respektującego wartości łączące państwa tworzące wspólnotę europejską – podkreślił Marcin Wiacek.

RPO mówił następnie o zakazie arbitralnej ingerencji państwa w wolność człowieka. 

Zwrócił uwagę m.in. na nadużywanie instytucji tymczasowego aresztowania. Czas aresztu w Polsce jest o 50 proc, dłuższy niż w UE. Powodem często są okoliczności niezależne od postawy danej osoby, np. problemy sądów.

Niedopuszczalne jest założenie, że surowa kara grożąca podejrzanemu automatycznie oznacza pobyt w areszcie. A kary za przestępstwa były ostatnio tak podwyższane, że trudno znaleźć czyn karalny, za który nie groziłaby surowa kara.

Sądy zbyt pochopnie orzekają o pozbawieniu wolności, chodzi np. o swobodne podejście sądów do umieszczania cudzoziemców w ośrodkach strzeżonych,  w tym rodzin z dziećmi. 

Zmian wymagają też przepisy dotyczące zatrzymania obywateli przez Policję i inne służby.  RPO podkreślił, że w 2022 r. sądy często orzekały o niezgodności z prawem zatrzymań, zwłaszcza tych dokonywanych podczas publicznych zgromadzeń. Wątpliwości budzi brak gwarancji dostępu do adwokata od samego początku zatrzymania. Osoba zatrzymana powinna mieć możliwość rozmowy z adwokatem nie tylko przed przesłuchaniem, ale także przed tzw. nieformalnym rozpytaniem przez funkcjonariuszy. Przymus przy zatrzymaniu powinien zaś być absolutnym wyjątkiem. 

Według RPO obowiązkiem ustawodawcy jest stworzenie ram prawnych dla czynności policji w celu pozbawienia wolności, które dziś są wadliwe. Taki sam standard powinien obowiązywać przy wkroczeniu w prywatność i intymność obywateli.

- Ingerencja w tę sferę jest dopuszczalna tylko na podstawie wyraźnego przepisu ustawy i tylko wtedy gdy jest to konieczne i po dokonaniu indywidualnej oceny takiej konieczności przez sąd – podkreślił Rzecznik, Wskazał że obecnie obowiązujące prawo nie daje obywatelom takiej gwarancji. Chodzi o podstawy prawne stosowania przez policję i inne służby czynności operacyjno-rozpoznawczych.

- Rolą prawa jest zagwarantowanie, że obywatela można podsłuchiwać, śledzić, czy obserwować jego aktywność z Internecie tylko wówczas, gdy niezawisły sąd uzna to za bezwzględnie konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, bezpieczeństwa państwa czy walki z poważną przestępczością – podkreślił RPO. 

- Polskie prawo nie daje takiej gwarancji – zaznaczył Marcin Wiącek. Zwrócił uwagę, że w świetle obowiązujących przepisów rola sądów w podejmowaniu decyzji o dopuszczalności inwigilacji, a następnie weryfikacji czy nie doszło w tym zakresie do niedopuszczalnych naruszeń prywatności, jest fasadowa i iluzoryczna. Wiele informacji o obywatelach można gromadzić nawet bez zgody sądu, do czego doprowadziła nowelizacja ustawy o policji z 2016 r.

Marcin Wiącek podkreślił następnie, że na państwie i jego instytucjach ciąży obowiązek solidarności z osobami potrzebującymi szczególnego wsparcia, obowiązek wyrównywania szans, zapewnienia każdemu człowiekowi, niezależnie od sytuacji w jakiej się znajduje, prawa do życia w poczuciu godności i szacunku.

Mówiąc o problemach osób z niepełnosprawnościami, RPO wskazał na potrzebę uchwalenia ustawy o asystencji osobistej i gruntowne przemyślenie instytucji ubezwłasnowolnienia. Podkreślił też potrzebę ujednolicenia systemów orzekania o niepełnosprawności.

- Na osoby z niepełnosprawnościami nie wolno patrzyć jak na osoby, które należy wyręczać w podejmowaniu decyzji – tłumaczył Marcin Wiącek. Dodał, że to ludzie, którzy powinni mieć odpowiednie wsparcie, aby samodzielnie decydować o swoim życiu na równi z innymi. Zaapelował, aby wszelkie rozwiązania prawne dotyczące praw osób z niepełnosprawnościami były wcześniej poddawane rzetelnym konsultacjom, aby dać tym ludziom prawo do określenia własnych potrzeb i nie decydować za nich.

RPO przedstawił najważniejsze problemy odnoszące się do legislacji i stosowania prawa wobec osób dotkniętych kryzysami związanymi z bezdomnością, ubóstwem, zdrowiem, a także osób z niepełnosprawnościami. Mówił o braku prawnych gwarancji zabezpieczających przed eksmisją na bruk, o problemach opieki hospicyjnej i paliatywnej, problemach z dostępnością lub nadmiernymi kosztami leków, a także o problemach opieki psychiatrycznej, zwłaszcza psychiatrii dzieci i młodzieży.

- Prawo do ochrony zdrowia i życia nie powinno być uzależnione od urzędowych katalogów, czy sztywnych kryteriów abstrahujących od indywidualnej sytuacji człowieka potrzebującej pomocy – podkreślił.

Wskazał, że wiele dobrego w zakresie pomocy osobom potrzebującymi szczególnego wsparcia robią organizacje pozarządowe. Przypomniał zarazem, że ich rolą jest wspieranie państwa, a nie jego zastępowanie.

RPO zwrócił też uwagę na trudną sytuację kobiet ciężarnych, którym nie jest udzielana właściwa pomoc w sytuacji stanowiących zagrożenia zdrowia i życia. Wskazał, ze problem dopuszczalności aborcji to kwestia konfliktu wartości, wymagająca decyzji politycznych i światopoglądowych.

- Niezależnie od emocji towarzyszących tej dyskusji, nie powinno budzić wątpliwości, że rolą państwa jest wykluczenie sytuacji, w których można by mówić o nieludzkim traktowaniu kobiet. Niestety, obecnie obowiązujące prawo sytuacji takich nie wyklucza – powiedział Rzecznik.

Kończąc wystąpienie, RPO podkreślił, że przedstawiona informacja opisuje tylko fragment działalności biura Rzecznika. Do BRPO wpływają dziesiątki tysięcy skarg obywateli dotyczących w zasadzie każdej wolności i prawa człowieka.

- Informacja o działalności RPO jest głosem ludzi, którzy z różnych przyczyn czują się pokrzywdzeni przez władzę. Głosem, który jako RPO mam obowiązek wzmacniać i wspierać – oświadczył Marcin Wiącek,  prosząc posłów o wzięcie pod uwagę prezentowanych przez RPO postulatów legislacyjnych.

Dyskusja i pytania posłów

Odnosząc się do pytań dotyczących stosowania tzw. pushbacków wobec cudzoziemców na granicy polsko-białoruskiej, Marcin Wiącek podkreślił swe stanowisko, iż przepisy stanowiące podstawę prawną stosowania tej procedury są niezgodne z Konstytucją i standardami międzynarodowymi. Zwracał na to uwagę MSWiA w wystąpieniu z grudnia 2023 r. Wskazał na konsensus środowiska prawniczego, że ekstradycja osoby podejrzanej o przestępstwo na Białoruś jest niedopuszczalna ze względu na groźbę jej nieludzkiego traktowania w tym kraju – zatem tym bardziej nie powinno się zawracać tam osób, które nie są podejrzane.

Rzecznik odniósł się do pytań dotyczących traktowania Mariusza Kamińskiego i Macieja Wąsika podczas odbywania przez nich kary pozbawienia wolności. Przypomniał, że pracownicy Zespołu ds. Wykonywania Kar BRPO odbyli wizytacje w AŚ w Radomiu i Warszawie-Grochowie, gdzie przebywały te osoby. Stwierdzono, że warunki bytowe i traktowanie Mariusza Kamińskiego w AŚ w Radomiu były odpowiednie, natomiast w AŚ w Warszawie-Grochowie zastrzeżenia wzbudzał stan cel. Rzecznik podkreślał jednak, że uwagi RPO w tym zakresie były zgłaszane już w 2022 r. 

Rzecznik mówił też o działaniach w związku z zastosowaniem wobec Mariusza Kamińskiego procedury przymusowego karmienia. RPO zwrócił się ostatnio do sądu penitencjarnego o przedstawienie akt sprawy oraz do AŚ w Radomiu o wskazanie, w jaki sposób procedura przymusowego karmienia została wdrożona. Po uzyskaniu tych informacji RPO przedstawi stanowisko w tej sprawie.

RPO był pytany też o różne kwestie związane z kryzysem władzy sądowniczej. Zwrócił uwagę, że żaden z europejskich trybunałów, ani ETPC ani TSUE, nie stwierdził, aby sędziowie powołani od 2018 r. nie mieli statusu sędziowskiego. Żaden trybunał nie stwierdził też, że orzeczenia wydane przez takich sędziów były orzeczeniami nieistniejącymi, czy powinny być pomijane.

Ponownie podkreślił, że w celu uniknięcia chaosu prawnego niezbędne jest ustawodawcze wdrożenie rozwiązań pozwalających na uchylenie zarzutów, które płyną do Polski z Luksemburga czy Strasburga, odnośnie do polskiej władzy sądowniczej.

RPO mówił, że o wnoszenie skarg nadzwyczajnych zwracają się do niego obywatele, wskazując na wyroki, które rażąco naruszają prawo i są rażąco niesprawiedliwe. – Nie ma innej możliwości prawnej ich uchylenia, niż w drodze skargi nadzwyczajnej skierowanej do SN – tłumaczył RPO. Wyjaśnił, że co do zasady takie skargi są uwzględniane przez Izbę Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, a jej orzeczenia wykonywane przez właściwe organy. Zaznaczył jednak, że to jest sytuacja konfliktu wartości i nie ma wątpliwości co do tego, że reforma sądownictwa jest konieczna.

Odnosząc się do zarzutów ws. szczepień, RPO podkreślił, że w informacji rocznej są wystąpienia w tej sprawie. To samo dotyczy kwestii blokad w Internecie. Kwestia listu otwartego lekarzy w pandemii znajduje się zaś w informacji rocznej za 2021 r.  

W kwestii nauczania jęz. niemieckiego w Polsce jako języka mniejszości – oraz jęz. polskiego w Niemczech – RPO przypomniał, że występował ws. jęz. niemieckiego kilka razy do MEiN. W tej chwili jest przygotowywane rozporządzenie resortu, uchylające tamto ograniczenie, które powinno być wprowadzone już od drugiego semestru 2024 r. Rzecznik dodał, że w związku z polsko-niemieckim traktatem o dobrym  sąsiedztwie z 1991 r. co do praw obywateli polskich do nauczania jęz. polskiego w Niemczech, wystąpił o opinię do MSZ RP  - była ona krytyczna. Zaznaczył jednocześnie, że są to sprawy z zakresu polityki zagranicznej.

Odnosząc się do ustawy amnestyjnej ws. tzw. wyborów  kopertowych, Marcin Wiącek wskazał, że to element szerszej  tendencji ustawodawczej, która nie powinna być kontynuowana. Chodzi o ograniczanie roli sądów w obszarze monopolu sprawowania wymiaru sprawiedliwości. To samo działo się przy pracach nad powołaniem komisji ds. badania wpływów rosyjskich czy nowelizacji prawa karnego co do przepadku pojazdu, który sąd ma obowiązek stosować. Tymczasem sądowi powinien być pozostawiony pewien luz decyzyjny.

- Wszystkie problemy, o których Państwo tu mówili, są przedmiotem zainteresowania naszego Biura – zapewnił na koniec Marcin Wiącek, podkreślając, że  jest do dyspozycji posłów i odpowie na pytanie, które z braku czasu nie doczekały się odpowiedzi.