Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Więzień nie musi być podczas każdego transportu zakuty w kajdanki i ubrany w odzież więzienną
• RPO występuje w tej sprawie do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej

W Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich badano wnioski osób pozbawionych wolności, które skarżyły się na sposób konwojowania przez funkcjonariuszy Służby Więziennej. Chodzi zwłaszcza o nakładanie na nich obowiązku korzystania w czasie konwojowania z odzieży więziennej oraz nieuzasadnione stosowanie kajdanek.

Ustalono, że administracja więzienna uzasadnia to zaleceniami z pisma zastępcy Dyrektora Generalnego Służby Więziennej z 17 listopada 2016 do dyrektorów okręgowych SW. Analiza tych zaleceń wykazała, że niektóre z zaleceń budzą zasadnicze wątpliwości co do ich zgodności z przepisami ustawowymi.

Zastępca DG SW zalecił, aby „w przypadku domniemania wystąpienia jakichkolwiek zagrożeń dla bezpieczeństwa konwoju wykorzystywać możliwości wynikające z przepisu art. 111 § 2 k.k.w. (tj. konwojowanie osoby pozbawionej wolności w „umundurowaniu skarbowym")".

Materię korzystania przez osadzonych z własnej odzieży regulują przepisy art. 111 § 2 oraz art. 216a § 1 k.k.w. Stanowią one, że w czasie m.in. transportowania osadzony co do zasady korzysta z własnej odzieży, bielizny i obuwia. Odstępstwa od tej reguły mogą mieć miejsce, gdy rzeczy własne osadzonego są nieodpowiednie ze względu na porę roku lub zniszczone albo jeżeli przemawiają przeciwko temu względy bezpieczeństwa.

Zgodnie z zaleceniem ZDG SW odstępstwo od tej reguły powinno występować  w przypadku „domniemania wystąpienia jakichkolwiek zagrożeń dla bezpieczeństwa konwoju”. Może to być rozumiane jako uprawniające SW do stosowania odzieży skarbowej w każdym konwoju. Niewątpliwie każdy jest obarczony zagrożeniem.

Badanie skarg w BRPO wskazuje na takie właśnie rozumienie zalecenia przez funkcjonariuszy. Taka interpretacja  nie może być jednak zaakceptowana, ponieważ całkowicie odwraca przyjęte w ustawie zasady konwojowania osadzonych w odzieży własnej.

W piśmie ZDG SW sformułowano też zalecenie nakazujące „profilaktyczne stosowanie kajdan w trakcie wykonania każdego konwoju (w razie konieczności odstępstwa od niniejszej reguły, np. ze względu na stan zdrowia, sposób indywidualnego postępowania omawiać podczas prowadzonego instruktażu służby konwojowej, uwzględniając indywidualną specyfikę osadzonego uniemożliwiającą użycie tego środka)”.

Wskazano w nim, że jako regułę należy przyjąć stosowanie kajdan w każdym konwoju, z możliwością zastosowania odstępstw w szczególnych sytuacjach.

Tymczasem sposób stosowania środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy SW określa ustawa o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Przepisem art. 13 ust. 1 tej ustawy ustawodawca dopuścił stosowanie prewencyjne środków przymusu bezpośredniego, o których mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1 lit. a, pkt 2-4 i 6 ustawy, nie w reakcji na niepożądane zdarzenie, ale w celu zapobieżenia wystąpieniu takiemu zdarzeniu. W myśl tego przepisu, wymienione w nim środki (m. in. kajdanki) mogą zostać użyte prewencyjnie w celu zapobieżenia ucieczce osoby ujętej, doprowadzanej, zatrzymanej, konwojowanej lub umieszczonej w strzeżonym ośrodku, areszcie w celu wydalenia lub osoby pozbawionej wolności, a także w celu zapobieżenia objawom agresji lub autoagresji tych osób.

Aby środki mogły być zastosowane przez Służbę Więzienną wobec osadzonego konwojowanego musi zatem zachodzić w danym przypadku uzasadnione podejrzenie podjęcia przez konwojowanego próby ucieczki lub zachowań agresywnych.

Przepisy ustawy wskazują, że stosowanie środków przymusu bezpośredniego wobec osób konwojowanych nie może być regułą. Musi być uzasadnione występującym w danym przypadku zagrożeniem i dostosowane indywidualnie do okoliczności danego konwoju.

Sam fakt konwojowania osoby pozbawionej wolności nie jest okolicznością wystarczającą do zastosowania wobec niej środków przymusu bezpośredniego, w przeciwieństwie do tego, co przewidują zalecenia. Środki przymusu bezpośredniego mogą być zastosowane dopiero wówczas, gdy żadne inne środki nie są wystarczające dla realizacji pożądanego celu.

Postępowanie wbrew tym zasadom może powodować, że zastosowanie środków przymusu będzie naruszać prawo.

Wprowadzając klasyfikację więźniów, ustawodawca przesądził natomiast o potrzebie zindywidualizowanego oddziaływania na skazanych. Stosowanie do skazanych odbywających karę w zakładzie karnym typu otwartego rygorów konwojowania takich, jak wobec przebywających w zakładzie typu zamkniętego czy tymczasowo aresztowanych, jest zatem rażąco sprzeczne z zasadą indywidualizacji.

Dlatego Adam Bodnar zwrócił się do gen. Jacka Kitlińskiego, dyrektora generalnego SW o analizę zaleceń ZDG SW z 17 listopada 2016 pod kątem ich zgodności z przepisami ustawy i wyeliminowanie treści z nimi sprzecznych.

 IX.517.1042.2017