Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Krępowanie osób z zaburzeniami psychicznymi przy użyciu kajdanek jest niedopuszczalne w praktyce psychiatrycznej
• Tymczasem polskie przepisy zezwalają Policji na stosowanie wobec nich takiego środka przymusu bezpośredniego
• RPO uważa, że konieczna jest zmiana ustawy o Policji, żeby dostosować ją do europejskich standardów
• Katalog dopuszczalnych środków przymusu bezpośredniego wobec tych osób powinien być skonkretyzowany i nie zawierać kajdanek
• AKTUALIZACJA: Resort dostrzega potrzebę nowelizacji art. 3 pkt 4 ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej przez doprecyzowanie, że nie stosuje się jej do przymusu bezpośredniego, o którym mowa w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego, z wyjątkiem przypadków określonych w jej art. 18 ust. 1 i art. 46a – odpisał wiceminister MSWiA Maciej Wąsik

- Przepisy dotyczące osób, które trzeba izolować z uwagi na ich stan psychiczny, powinny wykluczać możliwość użycia kajdanek przez funkcjonariuszy -  uważa Rzecznik Praw Obywatelskich i postuluje zmianę przepisów ustawy o Policji.

W wystąpieniu do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji zwraca uwagę, że zatrzymując lub transportując osoby z zaburzeniami psychicznymi, funkcjonariusze mogą stosować środek przymusu bezpośredniego w postaci kajdanek. Jest to możliwe nawet wtedy, gdy te czynności są przeprowadzane pod nadzorem lekarza, pielęgniarki lub kierującego zespołem ratownictwa medycznego.

A to jest sprzeczne ze standardami Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu Rady Europy (CPT).

Standardy CPT

Z powodu inwazyjnego charakteru oraz możliwości nadużycia i złego traktowania, Komitet zawsze zwracał szczególną uwagę na stosowanie różnych typów środków przymusu wobec pacjentów placówek psychiatrycznych.

W opublikowanym w marcu 2017 r. opracowaniu „Środki przymusu w placówkach psychiatrycznych dla dorosłych” CPT podkreśla, że ostatecznym celem zawsze powinno być zapobieganie użyciu środków przymusu poprzez ograniczenie, jak najbardziej to możliwe, częstotliwości oraz czasu trwania ich stosowania. Ich używanie powinno być traktowane jako środek ostateczny, aby zapobiec nieuchronnej szkodzie dla nich samych lub innych osób.

Dla celów mechanicznego środka przymusu należy stosować wyłącznie urządzenia zaprojektowane w celu ograniczania szkodliwych skutków (najlepiej wyściełane pasy z materiału) w celu zminimalizowania ryzyka urazu lub bólu u pacjenta. Dla unieruchomienia pacjenta nie należy nigdy stosować kajdanek ani łańcuchów.

A pacjenci poddawani środkom przymusu powinni być zawsze ustawieni twarzą do góry z ramionami skierowanymi w dół. Pasy nie mogą być zbyt ciasne i powinny być stosowane w sposób pozwalający na maksymalnie bezpieczny ruch ramion i nóg. Funkcje życiowe pacjenta, takie jak oddychanie i zdolność komunikowania się, nie mogą być utrudniane.

Pacjenci poddani środkom przymusu powinni być odpowiednio ubrani i w miarę możliwości, móc samodzielnie jeść i pić oraz zaspokajać potrzeby fizjologiczne w miejscu do tego przeznaczonym.

W licznych raportach CPT podkreślał, że kajdanki są całkowicie nieodpowiednim i niedopuszczalnym sposobem krępowania pacjentów w placówkach służby zdrowia. Nie mają one prawowitego miejsca w praktyce psychiatrycznej. Przykuwanie pacjenta kajdankami do stałych przedmiotów jest całkowicie niedopuszczalne nie tylko w szpitalu psychiatrycznym, ale gdziekolwiek indziej.

RPO: Należy dostosować przepisy do standardów europejskich

Marcin Wiącek uważa, że wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, w trakcie czynności, które są przeprowadzane pod nadzorem lekarza, pielęgniarki lub kierującego zespołem ratownictwa medycznego, policjanci powinni móc użyć tylko konkretnie określonych środków przymusu bezpośredniego. A możliwość stosowania kajdanek zakładanych na ręce, nogi lub zespolonych powinna być wyłączona.

Wynika to z Konstytucji i prawa międzynarodowego, które odnoszą się do ochrony dóbr osobistych oraz zakazu poddawania kogokolwiek torturom, okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu.

RPO zwraca uwagę, że osiągnięcie tego celu (zgodności przepisów ze standardami CPT) nie jest możliwe w drodze wykładni prawa, lecz wymaga jego zmiany. Wzorem takiej regulacji może być obowiązujące rozwiązane dotyczące stosowania środków przymusu bezpośredniego wobec nieletnich. Ustawa wyklucza stosowanie kajdanek wobec nieletniego doprowadzanego do policyjnej izby dziecka.

Postulat zainicjowania zmian w prawie RPO przekazuje ministrowi Mariuszowi Kamińskiemu i prosi go o stanowisko.

Odpowiedź Macieja Wąsika, sekretarza stanu w MSWiA 

Zgodnie z art. 3 pkt 6 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego pod pojęciem przymusu bezpośredniego należy rozumieć przytrzymanie, przymusowe zastosowanie leków, unieruchomienie oraz izolację. Ponadto, stosownie do art. 18 ust. 1 ww. ustawy, przymus bezpośredni wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, przy wykonywaniu czynności przewidzianych w przywołanej ustawie, można stosować tylko wtedy, gdy przepis tej ustawy do tego upoważnia albo wymienione osoby:
1)    dopuszczają się zamachu przeciwko:
a)    życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby,
b)    bezpieczeństwu powszechnemu, 
2)    w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu;
3)    poważnie zakłócają lub uniemożliwiają funkcjonowanie zakładu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej, innego zakładu leczniczego lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej.

Decyzję w przedmiocie zastosowania przymusu bezpośredniego podejmuje lekarz, który określa rodzaj zastosowanego środka oraz osobiście nadzoruje jego wykonanie, w przypadku braku lekarza decyzję w tym zakresie może podjąć pielęgniarka lub kierujący akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych (art. 18 ust. 2 i 5 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego). 

Jednocześnie w art. 18 ust. 9 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wskazano, że m.in. Policja jest zobowiązana do udzielania pomocy lekarzowi, pielęgniarce lub kierującemu akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych, na ich żądanie. 

Dodatkowo należy wskazać, że zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 3 pkt 4 ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, ustawy nie stosuje się do przymusu bezpośredniego, o którym mowa w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego. Wyjątek od tej zasady stanowi art. 46a ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, zgodnie z którym przy wykonywaniu postanowień sądowych o przyjęciu do domu pomocy społecznej lub szpitala psychiatrycznego, środki przymusu bezpośredniego przewidziane w innych przepisach mogą być stosowane jedynie po uprzednim bezskutecznym zastosowaniu przymusu bezpośredniego przewidzianego w wymienionej ustawie albo gdy jego zastosowanie byłoby niecelowe. 

Natomiast odnosząc się do przywołanych w Pana wystąpieniu standardów Europejskiego Komitetu do Spraw Zapobiegania Torturom (CPT) dotyczących przymusu bezpośredniego w stosunku do osób z zaburzeniami psychicznymi wynikające z raportów powstałych po wizytacji w poszczególnych państwach oraz innych dokumentów Komitetu należy zauważyć, że co do zasady zalecenia w zakresie zaprzestania używania kajdanek wobec osób z zaburzeniami psychicznymi dotyczyły placówek psychiatrycznych. Jedynie w trzech z opisanych przypadków zalecenia odnosiły się do działań Policji (Irlandia, Grecja oraz Macedonia Północna). Z czego tylko w jednym (Grecja) CPT sformułował zalecenie dotyczące niestosowania przez policjantów kajdanek wobec osób z zaburzeniami psychicznymi i odnosiło się ono do sytuacji, gdy osoby te były transportowane na duże odległości. W pozostałych dwóch przypadkach zalecenia nie wskazywały na konieczność zaprzestania używania przez funkcjonariuszy kajdanek, natomiast dotyczyły zapewnienia, aby każde zastosowanie środków przymusu bezpośredniego podlegało indywidualnej ocenie ryzyka oraz wskazania, że kajdanki nie mogą być zakładane zbyt ciasno. 

Należy również wskazać, że zgodnie z brzmieniem art. 16a ustawy o Policji wobec nieletniego doprowadzonego do policyjnej izby dziecka, w określonych przypadkach policjanci mogą użyć wskazanych środków przymusu bezpośredniego, w tym środka, o którym mowa w art. 12 ust. 1 pkt 2 lit. a i b ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej, a więc kajdanek zakładanych na ręce oraz kajdanek na nogi. Podkreślenia wymaga, że ww. przepis odnosi się do nieletniego doprowadzonego do policyjnej izby dziecka, a nie jak wskazano w wystąpieniu doprowadzanego do tej placówki.
    
Mając powyższe na uwadze, w ocenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji (MSWiA) postulowane uzupełnienie zapisów ustawy o Policji nie znajduje uzasadnienia.

Niemniej uprzejmie informuję, że MSWiA dostrzega potrzebę nowelizacji art. 3 pkt 4 ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej. Proponowanym wstępnie kierunkiem zmian byłoby doprecyzowanie, że ustawy nie stosuje się do przymusu bezpośredniego, o którym mowa w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego, za wyjątkiem przypadków określonych w art. 18 ust. 1 i art. 46a tej ustawy. Znowelizowany przepis powinien zawierać także zastrzeżenie, że użycie środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy będzie możliwe po uprzednim bezskutecznym zastosowaniu przymusu bezpośredniego przewidzianego w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego albo gdy jego zastosowanie byłoby niecelowe lub niemożliwe. 

Przedmiotowa zmiana zostanie uwzględniona w przypadku podjęcia prac legislacyjnych nad nowelizacją ustawy o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej.

II.574.1.2022