Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Badanie, a także liczne skargi do Biura RPO dowodzą, że jednym z istotniejszych zagadnień w pandemii COVID-19 jest zapewnienie dostępu do edukacji zgodnie z potrzebami i możliwościami uczniów z niepełnosprawnościami
• Analizę badania Marcin Wiącek przesyła: Ministrowi Edukacji i Nauki, Rzecznikowi Praw Dziecka, pełnomocnikom rządu - ds. osób niepełnosprawnych oraz ds. równego traktowania -  a także dyrektorowi Ośrodka Rozwoju Edukacji, Kuratorowi Oświaty i przewodniczącemu Związku Nauczycielstwa Polskiego
• Wnioski mogą przyczynić się do pełniejszego zapewnienia uczniom z niepełnosprawnościami odpowiednich warunków realizacji prawa do edukacji, również w sytuacji nadzwyczajnej

Chodzi o badanie jakościowe przeprowadzone na zlecenie Rzecznika Praw Obywatelskich pt. „Sytuacja uczniów z niepełnosprawnościami w czasie pandemii COVID-19". Zostało ono zrealizowane przez zespół badawczy Research Eye od 29 października do 7 grudnia 2021 r.

Pandemia COVID-19, z której kolejnymi falami walczyliśmy od wiosny 2020 r., zrodziła liczne nowe wyzwania w wielu obszarach, w tym w sferze edukacji. Uwzględniając przede wszystkim wnioski, jakie RPO otrzymywał od obywateli, przez cały ten czas przedstawiał swe uwagi i zalecenia również w tym zakresie, szczególnie odnosząc się do sytuacji uczniów z niepełnosprawnościami. 

Celem badania było zidentyfikowanie barier i wyzwań, na jakie napotkali uczniowie i uczennice z różnymi niepełnosprawnościami, uczęszczający/e do szkół podstawowych w czasie pandemii COVID-19 oraz ocena sposobu, w jaki władze odpowiedziały na te wyzwania. W badaniu wykorzystano dwie jakościowe techniki badawcze: indywidualne wywiady pogłębione z dyrektorami szkół podstawowych i rodzicami uczniów z niepełnosprawnościami oraz zogniskowane wywiady grupowe z nauczycielami w różnych typach szkół podstawowych współpracujących z uczniami z niepełnosprawnościami.

RPO ma nadzieję, że przedstawione wnioski będą pomocne i przyczynią się do podjęcia niezbędnych działań w zakresie zapewnienia uczniom z niepełnosprawnościami odpowiednich warunków  prawa do edukacji, również w warunkach sytuacji nadzwyczajnej. Może bowiem ponownie wystąpić konieczność wdrożenia nauczania w formie niestandardowej. Warto zatem rozwinąć pozytywne doświadczenia z okresu edukacji zdalnej (jak zwłaszcza nowe techniki i metody nauczania), ale też zidentyfikować nieprawidłowości i wypracować środki zaradcze, które ograniczą ich występowanie w przyszłości.

Zidentyfikowane bariery i trudności

Uczniowie i uczennice w edukacji zdalnej doświadczali dyskryminacji w trzech obszarach: 

• dostępu do edukacji, 
• dostępu do informacji, 
• podmiotowego traktowania.

Poważne bariery dostępu do edukacji w czasie pandemii wynikały z utrwalonych negatywnych stereotypów, zwłaszcza  przekonania, że edukacja on-line jest niemożliwa do realizacji w przypadku osób z niepełnosprawnościami oraz braku partnerskiego traktowania uczniów i uczennic z niepełnosprawnościami.

Dostęp ograniczały też z góry przyjęte założenia (dyrektorów, nauczycieli) o braku sensu organizowania spotkań w formule on-line dla tej grupy uczniów. W połączeniu z niewystarczającymi kompetencjami wielu nauczycieli i nauczycielek w zakresie pracy z uczniami z niepełnosprawnościami w czasie edukacji zdalnej w wątpliwość można podać wdrażanie edukacji włączającej w szkołach. Okres pandemii pokazał też jednak, że dla większości uczniów o różnych stopniach niepełnosprawności nauka w formie zdalnej nie jest adekwatna do ich potrzeb i specyfiki niepełnosprawności.

Brak systemowego podejścia do edukacji zdalnej uczniów z niepełnosprawnościami

Z badania wynika, że dyrektorzy placówek oświatowych z uznaniem odnoszą się do możliwości decydowania o sposobie prowadzenia zajęć z uczniami z niepełnosprawnościami. Niemniej brak systemowego podejścia do funkcjonowania szkoły w epidemii, w tym również brak określenia przez ministra właściwego do spraw oświaty standardów nauczania zdalnego lub hybrydowego, a także przypadki wykluczenia cyfrowego uczniów, doprowadziły do nierówności w procesie nauczania.

Efektywność podejmowanych działań zależała od postawy każdego dyrektora. Wielokrotnie podkreślano również, że decyzje MEiN nie uwzględniały specyfiki pracy z uczniami z niepełnosprawnościami. Wyraźnie artykułowana jest potrzeba, aby nie pomijać uczniów z niepełnosprawnościami w komunikatach dotyczących organizacji pracy szkół, a format komunikacji dostosować również do ich potrzeb oraz uwzględniać sytuację szkół różnego typu.

Wsparcie uczniów z niepełnosprawnościami po powrocie do nauki stacjonarnej

Przygotowany Narodowy Program Wsparcia Uczniów po Pandemii powinien uwzględniać specyficzne potrzeby uczniów z niepełnosprawnościami i ich rodziców/opiekunów, ze szczególnym naciskiem na obszar zdrowia psychicznego i integracji społeczności szkolnej. Odpowiednim rozwiązaniem wydaje się również rozszerzenie możliwości korzystania z pomocy nauczyciela wspomagającego dla wszystkich uczniów z niepełnosprawnościami, którzy po okresie pandemii i zmienionych zasadach funkcjonowania mogą potrzebować dodatkowego wsparcia w powrocie do obowiązków szkolnych. Kluczowe jest również, aby program wsparcia psychologiczno-pedagogicznego uwzględniał potrzeby i trudności uczniów z niepełnosprawnościami, a specjaliści wyznaczeni do współpracy z tą grupą uczniów posiadali kompetencje i wiedzę o problemach uczniów z niepełnosprawnościami czy też specyficznymi trudnościami w uczeniu się.

Uwzględnienie formuły zajęć zdalnych i hybrydowych w indywidualnych programach edukacyjno-terapeutycznych

Kolejną istotną kwestią jest możliwość opracowania i realizacji indywidualnych programów edukacyjno-terapeutycznych uwzględniających prowadzenie zajęć w formie zdalnej bądź innej formie z uwagi na panującą sytuację nadzwyczajną. 1 września 2022 r. wejdzie w życie art. 125a dodany ustawą z 12 maja 2022 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw. Zgodnie z nim zajęcia w przedszkolu, innej formie wychowania przedszkolnego, szkole lub placówce zawiesza się na czas oznaczony w przypadku wystąpienia m.in. zagrożenia związanego z sytuacją epidemiologiczną czy nadzwyczajnego zdarzenia zagrażającego bezpieczeństwu lub zdrowiu uczniów. Wprowadzone także upoważnienie dla ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania do wydania rozporządzenia określającego szczegółowe warunki organizowania i prowadzenia zajęć z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb i możliwości psychofizycznych uczniów.

W ocenie RPO takie rozwiązanie powinno korespondować z regulacją z § 6 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym i stanowić jeden z obowiązkowych elementów indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego. Pozwoli to na odpowiednie przygotowanie zarówno nauczycieli, jak i samego ucznia do zmieniającej się sytuacji. Wówczas w indywidualnym programie edukacyjno- terapeutycznym powinny znaleźć się postanowienia odnoszące się zarówno do formy prowadzonych zajęć, jak i wymaganego dodatkowego wsparcia w formie asystenta czy nauczyciela wspomagającego. Odpowiednie postanowienia powinny również uwzględniać możliwości techniczne w miejscu zamieszkania ucznia, jak i w szkole. Zarówno nauczyciele, inni specjaliści współpracujący z uczniem, jak i sami uczniowie będą wtedy odpowiednio przygotowani do zmiany formuły prowadzonych zajęć w przypadku sytuacji nadzwyczajnych.

Program doskonalenia nauczycieli

Nauczyciele biorący udział w badaniu zwrócili uwagę, że zaproponowane programy doskonalenia zawodowego nie odnoszą się do potrzeb uczniów z niepełnosprawnościami. Analizowany w ramach badania program grantowy pn. „Wsparcie placówek doskonalenia nauczycieli i bibliotek pedagogicznych w realizacji zadań związanych z przygotowaniem i wsparciem nauczycieli w prowadzeniu kształcenia na odległość" na poziomie regulaminu czy kryteriów oceny projektów w żaden sposób nie odnosi się do potrzeb uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi czy uczniów z niepełnosprawnościami.

Przeprowadzone badanie wskazuje na potrzebę rozszerzenia oferty edukacyjnej kierowanej do kadry placówek oświatowych, tak aby prowadzone szkolenia pozwalały na pełne wdrożenie planowanej reformy edukacji włączającej, również w przypadku nauki w trybie hybrydowym i zdalnym.

Badanie, a także liczne skargi do Biura RPO uwidaczniają, że jednym z istotniejszych zagadnień w trakcie pandemii COVID-19 jest zapewnienie dostępu do edukacji zgodnie z potrzebami i możliwościami uczniów z niepełnosprawnościami. Uznanie włączenia uczniów z niepełnosprawnościami w społeczeństwo za kluczowy element realizacji prawa do edukacji ugruntowało się w ciągu ostatnich 30 lat i zostało zapisane w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, pierwszym prawnie wiążącym instrumencie zawierającym odniesienie do edukacji włączającej o wysokiej jakości i sprawiedliwym charakterze. Edukacja włączająca ma zasadnicze znaczenie dla osiągnięcia wysokiej jakości edukacji wszystkich uczniów, a także dla rozwoju integrujących, pokojowych i sprawiedliwych społeczeństw.

Zadaniem systemu oświaty jest nie tylko zagwarantowanie dostępu do kształcenia, ale również wychowanie rozumiane jako wspieranie dziecka w rozwoju ku pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, duchowej i społecznej. Każdy z uczniów ma indywidualne potrzeby, które zgodnie z zaleceniami zawartymi w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego powinny być odpowiednio realizowane, także w okresie epidemii.

Dlatego Marcin Wiącek zwraca się o analizę opracowania i podjęcie działań dla wdrożenia sformułowanych w nim rekomendacji. Pyta też, czy wskazane zagadnienia będą analizowane w ramach działań na rzecz wdrożenia edukacji włączającej. Jednocześnie zachęca do dalszej analizy trudności, na jakie napotykali uczniowie z niepełnosprawnościami w celu opracowania optymalnego modelu funkcjonowania szkół w okresie zagrożenia epidemicznego.

XI.402.1.2022