Biuletyn Informacji Publicznej RPO

22 czerwca 2018 r. Grupa Państw Przeciwko Korupcji (GRECO) – antykorupcyjna agenda Rady Europy, opublikowała raport na temat sytuacji w polskim sądownictwie po zmianach w ustawie o Sądzie Najwyższym (SN), Krajowej Radzie Sądownictwa (KRS) oraz w ustawie Prawo o ustroju sądów powszechnych (PUSP) dokonanych w latach 2016-2018.

Zdaniem GRECO, zmiany przyjęte w ustawach o SN, KRS i Prawie o ustroju sądów powszechnych skutkujące przyznaniem przedstawicielom władzy ustawodawczej i wykonawczej większych możliwości sterowania ścieżką zawodową sędziów powodują, że Polska nie spełnia już międzynarodowych standardów antykorupcyjnych.

W ocenie GRECO, niezależność sędziego uznać należy za fundament państwa prawa oraz zaufania obywateli do wymiaru sprawiedliwości. Jeśli sędziowie w podejmowaniu decyzji będą się kierować także zewnętrznymi względami (np. kwestiami awansu zawodowego), a nie tylko prawem, które mają za zadanie stosować, to sądownictwo stanie się skorumpowane.

Z uwagi na to w swoim raporcie GRECO postuluje przyjęcie przez polski rząd następujących zmian odnośnie wymiaru sprawiedliwości w Polsce:

• sposób wyboru przedstawicieli sędziów do Krajowej Rady Sądownictwa (KRS) powinien zapewniać, że co najmniej połowa składu KRS zostanie obsadzona przez sędziów wybranych przez środowisko sędziowskie, a nie – jak to mam miejsce w chwili obecnej – przez polityków;
• należy ponownie rozważyć zasadność ustanowienia w Sądzie Najwyższym Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz Izby Dyscyplinarnej;
• należy ograniczyć zakres ingerencji przedstawiciela władzy wykonawczej (Prezydent RP) w wewnętrzną organizację Sądu Najwyższego;
•  należy przyjąć, że wprowadzony w nowej ustawie o SN obniżony wiek przejścia w stan spoczynku sędziów nie będzie miał obligatoryjnego zastosowania wobec sędziów Sądu Najwyższego sprawujących swój urząd w dniu wejścia w życie wskazanej ustawy oraz że nie będzie połączony z rozwiązaniem polegającym na przedłużaniu możliwości sprawowania funkcji sędziego SN przez Prezydenta RP;
• procedury odnoszące się do postępowań dyscyplinarnych wobec sędziów Sądu Najwyższego oraz sędziów sądów powszechnych powinny wykluczać potencjalny wpływ przedstawicieli władzy wykonawczej i ustawodawczej w tym względzie, w szczególności należy wyeliminować możliwość ingerencji przedstawicieli władzy wykonawczej (Prezydenta RP oraz Ministra Sprawiedliwości/Prokuratora Generalnego) w to postępowanie ;
• procedury dotyczące mianowania i odwoływania ze stanowiska prezesów sądów powinny wykluczać nadmierny i bezprawny wpływ władzy wykonawczej na sposób obsadzania tych stanowisk.

W swoim raporcie GRECO zachęca rząd polski do przedstawienia – do dnia 31 marca 2019 r. - sprawozdania na temat środków podjętych przez Polskę w celu implementacji zaleceń podniesionych przez GRECO w niniejszym raporcie.

Ponadto, GRECO zachęca polski rząd do przetłumaczenia na język polski całości zaprezentowanego przez GRECO raportu oraz jego publikacji w najwcześniejszym możliwym terminie.

Raport GRECO został przygotowany na podstawie analizy nowych ustaw i opinii innych organizacji międzynarodowych oraz rozmów z przedstawicielami środowisk prawniczych, urzędnikami resortu sprawiedliwości, członkami nowej Krajowej Rady Sądownictwa oraz organizacjami pozarządowymi.

Również pracownicy Biura Rzecznika Praw Obywatelskich mieli swój wkład w powstanie wskazanego raportu. Podczas spotkania z przedstawicielami GRECO, które miało miejsce w dniu 16 maja 2018 r. w siedzibie Prokuratury Krajowej w Warszawie pracownicy Biura Rzecznika przedstawili działania Rzecznika odnoszące się do „reformy” wymiaru sprawiedliwości począwszy od 2016 r., ze szczególnym uwzględnieniem ustaw wprowadzonych w 2017 r. dotyczących SN, KRS i PUSP. Wskazano na najważniejsze zagrożenia dla praworządności i ochrony praw jednostki w Polsce, które wynikają z zakwestionowanej przez RPO ustawy o KRS, która weszła w życie w dniu 2 stycznia 2018 r. Zaliczono do nich m.in.: skrócenie kadencji poprzednich członków KRS oraz zmiana sposobu wyboru nowych kandydatów - sędziów do KRS polegająca na ich wyborze przez Sejm RP, a nie przez samych sędziów. Wskazano, iż w ocenie Rzecznika, dokonanie wyboru kandydatów - sędziów przez Sejm RP oraz niezapewnienie wśród członków KRS reprezentacji sędziów wszystkich rodzajów i szczebli sądownictwa, jak wymaga tego Konstytucja RP, doprowadziło politycznego podporządkowania tego organu, który stać ma straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów.

Wyszczególniono również najważniejsze zagrożenia dla praworządności i ochrony praw jednostki w Polsce, które wynikają z wejścia w życie w dniu 3 kwietnia 2018 r. ustawy o SN w postaci: obniżenia wieku emerytalnego sędziów Sądu Najwyższego, skrócenie kadencji I Prezes Sądu Najwyższego, stworzenie Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych, szczególne uprawnienia Izby Dyscyplinarnej, która będzie się charakteryzowała daleko idącą autonomią w stosunku do całej struktury Sądu Najwyższego oraz wpływ podmiotów reprezentujących władzę wykonawczą na postępowanie dyscyplinarne sędziów. Wprowadzone rozwiązania podważają niezależność Sądu Najwyższego, a w konsekwencji stanowią zagrożenie dla ochrony praw obywatelskich.

Wskazano, iż wprowadzone zmiany mają charakter polityczny oraz ich skutkiem jest nie rzeczywista próba usprawnienia funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, lecz wymiana kadrowa w Sądzie Najwyższym, Naczelnym Sądzie Administracyjnym, Krajowej Radzie Sądownictwa oraz w sądach powszechnych (wymiana prezesów i wiceprezesów sądów dokonana w oparciu o dyskrecjonalne decyzje Ministra Sprawiedliwości począwszy od wejścia w życie nowej ustawy o PUSP w sierpniu 2017 r.). Wskazano również na zagrożenia dla sędziów („efekt mrożący”) wynikające z wprowadzonych w PUSP zmian dotyczących procedury dyscyplinarnej sędziów, których skala prowadzi do tego, iż Minister Sprawiedliwości będzie mógł de facto stać się organem prowadzącym postępowanie dyscyplinarne.

Podkreślono, że Rzecznik dostrzega potrzebę reformy wymiaru sprawiedliwości, ale nie może ona prowadzić niszczenia dorobku największych tradycji naszej państwowości, jak również złamania zasady trójpodziału władz.