Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Przedmiot działania Rzecznika Praw Obywatelskich reguluje Konstytucja RP;
„Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych" ( Art. 208 ust. 1 Konstytucji RP).

„Każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej”. (Art. 80 Konstytucji RP).

Szczegółowy zakres funkcjonowania i tryb działania Rzecznika Praw Obywatelskich określają przepisy ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich.

Rzecznik podejmuje czynności przewidziane w ustawie, jeżeli poweźmie wiadomość wskazującą na naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela. Swoje zadania realizuje poprzez badanie, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji wolności człowieka i obywatela nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej i -w razie takiego naruszenia- podejmuje stosowne działania.Rzecznik stoi również na straży realizacji zasady równego traktowania oraz wykonuje funkcję wizytującego do spraw zapobiegania torturom i innemu nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (Krajowy Mechanizm Prewencji),a także monitoruje naruszenia Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych.

Działania o charakterze indywidualnym

Podjęcie czynności przez Rzecznika następuje na wniosek:

• obywateli lub ich organizacji,
• organów samorządów,
• Rzecznika Praw Dziecka,
• z własnej inicjatywy Rzecznika

Rzecznik po zapoznaniu się z każdym skierowanym do niego wnioskiem może:

• podjąć sprawę,
• poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania,
• przekazać sprawę według właściwości,
• nie podjąć sprawy - zawiadamiając o tym wnioskodawcę.

Podejmując sprawę Rzecznik może:

• samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające,
• zwrócić się o zbadanie sprawy do właściwych organów w szczególności organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej lub społecznej,
• zwrócić się do Sejmu o zlecenie Najwyższej Izby Kontroli przeprowadzenia kontroli dla zbadania określonej sprawy lub jej części.

Prowadząc samodzielnie postępowanie wyjaśniające Rzecznik ma prawo:

• zbadać, nawet bez uprzedzenia każdą sprawę na miejscu,
• żądać złożenia wyjaśnień, przedstawienia akt każdej sprawy prowadzonej przez organy administracji państwowej, organy administracji rządowej, organy organizacji spółdzielczych, społecznych, zawodowych i społeczno - zawodowych oraz organy jednostek organizacyjnych posiadających osobowość prawną, a także organy jednostek samorządu terytorialnego i samorządowych jednostek organizacyjnych,
• żądać przedłożenia informacji o stanie sprawy prowadzonej przez sądy, prokuraturę i inne organy ścigania oraz żądać do wglądu w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich akt sądowych i prokuratorskich oraz akt innych organów ścigania po zakończeniu postępowania i zapadnięciu rozstrzygnięć,
• zlecać sporządzanie ekspertyz i opinii,
• rejestrować dźwięk lub obraz w miejscach, w których przebywają osoby pozbawione wolności, za zgodą osób, które będą rejestrowane, odbywać spotkania z osobami pozbawionymi wolności, bez obecności innych osób, a także z innymi osobami, co do których uzna, że mogą dostarczyć istotnych informacji.

Po przeprowadzeniu samodzielnego postępowania i zbadaniu sprawy Rzecznik może:

• wyjaśnić wnioskodawcy, że nie stwierdził naruszenia wolności i praw człowieka i obywatela,
• skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności stwierdził naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela - nie naruszając niezawisłości sędziowskiej. W wystąpieniu tym Rzecznik formułuje opinie i wnioski co do sposobu załatwienia sprawy, może żądać wszczęcia postępowania dyscyplinarnego lub zastosowania sankcji służbowych,
• zwrócić się do organu nadrzędnego nad jednostką, o której mowa wcześniej, z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych przez prawo, żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu -na prawach przysługujących prokuratorowi,
• żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu,
• zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, wnosić skargi do sądu administracyjnego, a także uczestniczyć w tych postępowaniach - na prawach przysługujących prokuratorowi,
• wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w sprawach o wykroczenia, na zasadach określonych w odrębnych przepisach,
• Rzecznikowi przysługuje również prawo wniesienia kasacji lub rewizji nadzwyczajnej od prawomocnego orzeczenia, na zasadach i trybie określonym w odrębnych przepisach.

Organ, organizacja lub instytucja, do których zostało skierowane wystąpienie obowiązane są bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w terminie 30 dni, poinformować Rzecznika o podjętych działaniach lub zajętym stanowisku. W wypadku gdy Rzecznik nie podziela tego stanowiska, może zwrócić się do właściwej jednostki nadrzędnej o podjęcie odpowiednich działań.

Działania o charakterze generalnym

Gdy rozpatrywane sprawy indywidualne wskazują na utrwalającą się po stronie organów i instytucji praktykę stosowania prawa w sposób, który narusza sferę wolności i praw obywatelskich, Rzecznik może skierować do właściwych organów wystąpienie ze wskazaniem dostrzeżonych naruszeń przedstawiając wnioski pozwalające na zapobieżenie tego typu naruszeniom w przyszłości. Są to działania o charakterze generalnym, które Rzecznik podejmuje na mocy art. 16 ustawy o RPO.

Rzecznik ma uprawnienia aby :

• występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych w sprawach dotyczących wolności i praw człowieka i obywatela. Wniosek taki kierowany jest wówczas, gdy ze skarg wpływających do Rzecznika wynika, iż źródłem naruszeń wolności i praw nie jest wadliwe stosowanie prawa przez właściwy organ, lecz wadliwość samego prawa. W takiej sytuacji ,w celu usunięcia wskazanych przez Rzecznika naruszeń konieczna jest interwencja prawodawcza . Ponieważ Rzecznik sam nie posiada inicjatywy ustawodawczej, kieruje wystąpienia do organów, które taką inicjatywę posiadają,
• występować do Trybunału Konstytucyjnego z wioskami o zbadanie zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, o zbadanie zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, o zbadanie zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami oraz o zbadanie zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
• zgłosić swój udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawach skarg konstytucyjnych i brać udział w tym postępowaniu,
• występować z wnioskami do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce, lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Obecnie przesłanki uzasadniające wystąpienie przez Rzecznika z wnioskiem, o którym była mowa są określone w art. 60 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. z 2016 r. poz. 1254, ze późn. zm.). W związku z tym Rzecznik może wystąpić z wnioskiem, jeżeli w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawniają się rozbieżności.

Rzecznik Praw Obywatelskich wykonując swoje zadania :

• współdziała ze stowarzyszeniami, ruchami obywatelskimi, innymi dobrowolnymi zrzeszeniami i fundacjami na rzecz ochrony wolności i praw człowieka i obywatela oraz z zagranicznymi i międzynarodowymi organami i organizacjami na rzecz ochrony wolności i praw człowieka,
• w sprawach dzieci współpracuje z Rzecznikiem Praw Dziecka.