Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Artykuł 1 Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 10 grudnia 1984 r.

W rozumieniu niniejszej konwencji określenie "tortury" oznacza każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo.

26 czerwca po raz 24. obchodzimy na całym świecie ustanowiony w 1997 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Międzynarodowy Dzień Pomocy Ofiarom Tortur. W tym szczególnym dniu Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur (KMPT; Krajowy Mechanizm) działający w ramach urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich pragnie przypomnieć, że tortury, stanowiące najbardziej skrajny przypadek naruszenia przyrodzonej godności ludzkiej jednostki przez aparat państwa, nie są zagadnieniem teoretycznym, lecz faktycznym problemem. Ofiary tortur to konkretne osoby (także m.in. dzieci, osoby w podeszłym wieku czy z niepełnosprawnościami) a ich złamane życia to dramaty całych rodzin, których skutkiem są niejednokrotnie traumy przekazywane kolejnym pokoleniom.

Tortury stanowią także zaprzeczenie dorobku cywilizacyjnego współczesnych państw, a świadomość tragicznych konsekwencji, które za sobą niosą powoduje, że zakaz ich stosowania ma charakter absolutny, niedający się usprawiedliwić szczególnymi okolicznościami czy działaniem na rozkaz. Zakazu tego nie można ograniczyć lub czasowo zawiesić.

Międzynarodowy Dzień Pomocy Ofiarom Tortur nieprzypadkowo obchodzony jest 26 czerwca. W tym to bowiem dniu ONZ uchwaliła Konwencję w Sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz Innego Okrutnego, Nieludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania. Konwencja, która wraz Protokołem dodatkowym z 2002 r., tworzy swoistą tarczę ochronną dla obywateli przed torturami, dążącą nie tylko do karania ich sprawców i rehabilitacji ofiar, ale przede wszystkim do zapobiegania nadużyciom godzącym w prawo do poszanowania niezbywalnej i przyrodzonej godności każdego człowieka.

Ratyfikacja przywołanych aktów prawa międzynarodowego przez Polskę doprowadziła do powierzenia w 2008 r. Rzecznikowi Praw Obywatelskich funkcji krajowego mechanizmu prewencji, niezależnego organu wizytującego miejsca pozbawienia wolności i sprawdzającego sytuację osób w nich umieszczonych. Od ponad 13 lat przedstawiciele KMPT spotykają się z osobami przebywającymi m.in. w zakładach karnych, szpitalach psychiatrycznych, domach pomocy społecznej, placówkach wychowawczych czy strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców. Podczas poufnych rozmów niejednokrotnie otrzymują informacje na temat naruszeń praw osób przebywających w detencji. Z perspektywy ostatnich miesięcy szczególnie istotną była obecność przedstawicieli Krajowego Mechanizmu w policyjnych miejscach zatrzymań, w związku z protestami społecznymi w 2020 r. Ujawnione przypadki niewłaściwego traktowania osób zatrzymanych w trakcie tych protestów przez funkcjonariuszy, ukazały najdobitniej, iż ofiarą naruszeń stać się może każdy człowiek.

Jak wynika z badań opinii publicznej przeprowadzonych na zlecenie RPO w latach 2018 i 2020, niemal 9 na 10 respondentów wskazało Policję jako formację, której funkcjonariusze dopuszczają się tortur wobec osób zatrzymanych. Mając na uwadze powyższe, Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur wzywa zarówno przedstawicieli władz publicznych, funkcjonariuszy służb mundurowych i ich zwierzchników do ciągłego podnoszenia standardów działania w ramach obowiązującego prawa.

W trosce o zapewnienie pełnej ochrony osób zatrzymanych przez Policję RPO zwrócił się w ostatnim czasie do Prezesa Rady Ministrów apelując upowszechnienie wiedzy o tzw. Zasadach Mendeza wśród podległych resortów i opinii publicznej, a także włączenia ich do realizowanych szkoleń dla funkcjonariuszy i pracowników wszystkich instytucji gromadzących informacje, do których zasady te mogłyby się odnosić. Dokument ma charakter innowacyjny i fundamentalny. Jego myślą przewodnią jest próba zainicjowania procesu zmiany sposobu myślenia i działania funkcjonariuszy służb państwowych i urzędników poprzez uświadomienie, że tortury i inne formy niewłaściwego traktowania opierające się na przymusie i zmuszaniu do przyznania się do winy, są nieefektywne, szkodliwe dla ustalenia prawdy i autorytetu wymiaru sprawiedliwości oraz instytucji państwa. Mają też wpływ na rzetelność i profesjonalizm personelu. Zasady Mendeza to opublikowany w maju 2021 r. zbiór wytycznych przygotowanych przez ponad 80 ekspertów ONZ. Dokument zawiera wytyczne dotyczące sposobu prowadzenia rozmów dochodzeniowo - śledczych i wywiadowczych oraz zbierania informacji.

Poza niezapowiedzianymi wizytacjami w miejscach detencji, KMPT od wielu lat aktywnie zabiega o dokonanie zmian w systemie prawnym, zmierzających do poprawy sytuacji osób pozbawionych wolności. Problemy zidentyfikowane w ramach prowadzonych czynności nierzadko stają się przyczynkiem do kierowania wystąpień do przedstawicieli władz publicznych, których celem jest ukształtowanie prawa krajowego w sposób czyniący zadość międzynarodowym standardom. Krajowy Mechanizm prowadzi także dialog z osobami kierującymi wizytowanymi placówkami, rekomendując przy tym rozwiązania prowadzące do poprawy sytuacji osób pozbawionych wolności.

Pomimo dostrzeganych przez Krajowy Mechanizm pozytywnych zmian w obszarze przeciwdziałania torturom w Polsce, KMPT z niepokojem zauważa, iż rządzący zdają się bagatelizować znaczenie postulowanych zmian w prawie, o które od początku swej działalności apeluje, a w szczególności wprowadzenia przestępstwa tortur do przepisów kodeksu karnego. Sytuacja ta prowadzi w wielu przypadkach do bezkarności sprawców, zmniejszając jednocześnie poczucie bezpieczeństwa i zaufania jednostki do państwa.

W ocenie KMPT rzeczywiste zapobieganie torturom i innym formom złego traktowania opiera się w znacznej mierze na popartej rzetelną edukacją świadomości i wrażliwości społecznej dla ofiar naruszeń. Stąd też od wielu lat przedstawiciele Krajowego Mechanizmu angażują się w działalności edukacyjną, prowadząc m.in. szkolenia i warsztaty dla studentów czy przedstawicieli grup zawodowych, którzy mogą mieć w swej pracy kontakt z osobami z doświadczeniem tortur. Działania w tym zakresie prowadzone są w ramach zainicjowanej przez RPO pod koniec 2018 r. kampanii społecznej Państwo bez tortur. O fundamentalnym znaczeniu działań o charakterze edukacyjnym i uświadamiającym najlepiej świadczy fakt, iż jak wynika z badań opinii publicznej, odsetek osób wyrażających sprzeciw wobec stosowania tortur wzrósł z 59% w 2018 r. do 70% w 2020 r.

Z okazji Międzynarodowego Dnia Pomocy Ofiarom Tortur Krajowy Mechanizm apeluje do przedstawicieli władzy publicznej, mediów i członków społeczeństwa o refleksję nad problemem osób z doświadczeniem tortur przebywających w Polsce i rozpoczęcie rzetelnej dyskusji ukierunkowanej na podjęcie konkretnych działań zmierzających do poprawy traktowania osób pozbawionych wolności, w zgodzie z zawartymi umowami międzynarodowymi i obowiązującymi standardami w tym zakresie.