Biuletyn Informacji Publicznej RPO

21 czerwca 2023 r. w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyła się konferencja „Kongres Praca. Praca dla seniorów? Sytuacja osób starszych na rynku pracy w Polsce”.

Uczestnicy wydarzenia organizowanego przez Rzecznika Praw Obywatelskich i Międzynarodowy Instytut Społeczeństwa Obywatelskiego pochylali się nad charakterystyką polskiego rynku pracy osób starszych i kierunkiem zmian, jaki powinien on obrać.

Otwierając konferencję rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek podkreślił, że każdy obywatel, bez względu na wiek, ma prawo do pracy, wolność zatrudnienia, wyboru zawodu i miejsca pracy. Gwarantuje to Konstytucja i Kodeks Pracy.

- W przypadku osób starszych ma to szczególne znaczenie, bo praca jest dla nich nie tylko źródłem dochodów, ale także potwierdzeniem przydatności dla społeczeństwa, źródłem satysfakcji, sposobem przeciwdziałania izolacji społecznej – mówił Rzecznik i zaznaczył, że praca i kształcenie ustawiczne przyczynia się do stałego rozwoju i utrzymania człowieka w dobrej kondycji fizycznej i psychicznej.

- Niestety ludzie starsi są często odbierani jako grupa będąca w opozycji do rozwoju, młodości, atrakcyjności, zdrowia czy wigoru. Dominuje negatywny obraz starości, utożsamiany z zniedołężnieniem, nieproduktywnością, osamotnieniem, zaniedbaniem i często biedą – mówił RPO.

Zwrócił uwagę, że to może powodować, że osoby starsze same nie wierzą w swoje możliwości i rozwój zawodowy. Brak wiary w siebie oraz lęk wobec zmian wpływają z kolei na mniejszą aktywność zawodową, niechęć i rezygnację z poszukiwania pracy. Dodał, że osoby starsze w mniejszym stopniu są też zainteresowani zakładaniem własnej działalności gospodarczej.

- To są bardzo krzywdzące dla osób starszych stereotypy. I dziś spotykamy się m.in. po to, aby z nimi walczyć i je odkłamywać – podkreślił Marcin Wiącek i dodał, że znacznie rzadziej dostrzegane są pozytywne aspekty starzenia się.

- Prawo do pracy w starszym wieku jest uzależnione od możliwości realizacji innych praw, w tym prawa do opieki zdrowotnej, prawa do edukacji w starszym wieku, prawa do włączenia społecznego, włączenia cyfrowego, przeciwdziałania ageizmowi na rynku pracy, czy negatywnym stereotypom związanym ze starzeniem się.

Przypomniał, że zarówno w prawie polskim i unijnym, obowiązuje zakaz dyskryminacji ze względu na wiek na rynku pracy. - Jednak bez oddziaływania na pozostałe obszary życia, te przepisy często pozostają puste, nieefektywne.

Rzecznik mówił o ageizmie, który zgodnie z definicją przedstawioną przez Światową Organizacji Zdrowia odnosi się do stereotypów czyli sposobu myślenia, uprzedzeń, odczuć oraz dyskryminacji ze względu na wiek. – Ageizm ma też swoje przejawy także na rynku pracy – zwrócił uwagę Rzecznik i zaznaczył, że z punktu widzenia RPO kluczowe są przejawy ageizmu instytucjonalnego, ukrytego w politykach publicznych i przepisach prawa.

Podał przykład wsparcia osób bezrobotnych z ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. - W ustawie mamy definicję osoby bezrobotnej. To osoba, która nie osiągnęła wieku emerytalnego.

- Zatem, zgodnie z przepisami wsparcie z tytułu tej ustawy nie przysługuje kobietom w wieku 60 lat i mężczyznom w wieku 65 lat. – tłumaczył i zaznaczył, że jest to świadectwo tego, że osiągnięcie wieku emerytalnego oznacza faktyczne ograniczenie w możliwości uzyskania wsparcia potrzebnego do utrzymania się na rynku pracy.

Drugim przykładem wskazanym przez Rzecznika były prace nad projektem ustawy o asystencji osobistej dla osób z niepełnosprawnościami. W obecnej jej wersji z asystencji osobistej wykluczono osoby w wieku emerytalnym.

- Można dostrzec tu ukryte założenie, że w rozumieniu twórców tego projektu, obowiązek państwa odnośnie zapewnienia prawa do pracy nie rozciąga się na osoby w wieku emerytalnym – tłumaczył. – Oznacz to, że prawo do zabezpieczenia emerytalnego tak naprawdę wyklucza obowiązek państwa wsparcia człowieka w poszukiwaniu pracy – dodał i podkreślił, że to jest dyskryminacja, z którą należy walczyć.

- Nie może być tak, że osiągnięcie wieku emerytalnego zwalnia władze publiczne z realizacji konstytucyjnego obowiązku przeciwdziałaniu bezrobociu, przeciwdziałania wykluczeniu na rynku pracy – podkreślił Marcin Wiącek.
Wyjaśnił, że kluczowe dla rozwiązania tego typu problemów są zmiany w prawie i politykach społecznych, jak np. nowelizacja ustawy o osobach starszych z 2015 r., czy rozpoczęcie prac nad kolejną edycją polityki społecznej wobec osób starszych do 2030 r. Bezpieczeństwo. Uczestnictwo. Solidarność.

Rzecznik wyraził nadzieję, że konferencja przyczyni się do lepszego rozpoznania ograniczeń i szukania rozwiązań, które umożliwiłyby osobom starszym pełniejsze realizowanie prawa do godnej pracy.

- To bardzo ważne, nie tylko z perspektywy wolności i godności seniorów, ale także z perspektywy całego społeczeństwa – zaznaczył i dodał, że proces starzenia się powoduje, że społeczeństwo musi coraz lepiej wykorzystywać kapitał tkwiący w seniorach.

- Mam nadzieję, że konkluzje jakie wynikną z dzisiejszego spotkania pozwolą zarówno BRPO, ale także i organizacjom pozarządowym zaproponować władzy i społeczeństwu postulaty, które pozwolą na to, aby godność człowieka w Polsce była lepiej chroniona, aby nie było dyskryminacji ze względu na wiek we wszystkich obszarach życia społecznego i gospodarczego – zakończył swoje wystąpienie i życzył uczestnikom owocnych obrad.

Witając zebranych i dziękując RPO, prezes MISO Mateusz Komorowski powiedział, że jako fundacja stawiamy publicznie temat pracy od wielu lat.  Kongres Praca to nasz stały projekt do wymiany poglądów i wiedzy o pracy. U korzeni idei pracy jest idea solidarności, w dużej mierze zapomniana, wymagająca zdefiniowania na nowo.

Od 2020 r. w ramach naszych inicjatyw podkreślamy społeczny wymiar pracy, wartości, znaczenie pracy dla sprawnego funkcjowania państwa i etos zawodowy poszczególnych profesji. Ale zwracamy także uwagę na kluczowe problemy poszczególnych grup zawodowych i staramy się przedstawiać konkretne pomysły na pozytywne rozwiązania.

Pytamy, jaka ma być ta nowa solidarność, czy opłaca się w ogóle pracować, jak relacje w pracy wpływają na społeczeństwo obywatelskie, na kapitał społeczny  i na jakość demokracji, dlaczego potrzebujemy dialogu, związków zawodowych, organizacji pozarządowych i silnych instytucji. Rozmawiamy też o kobietach  i ich niewidzialnej pracy, gdzie szukać ukrytych mocy na rynku pracy, jak gospodarka prawo i filozofia pracy mają się do siebie.

Referaty wprowadzające do konferencji wygłosili Agnieszka Chłoń-Domińczak, była wiceminister pracy i polityki społecznej, prorektorka ds. nauki SGH, oraz dyrektorka Instytutu Statystyki i Demografii SGH oraz Piotr Szukalski, demograf i gerontolog, badacz różnych aspektów starzenia się, autor wielu publikacji dotyczących osób starszych.

Agnieszka Chłoń-Domińczak mówiła o sytuacja osób starszych na rynku pracy w Polsce. Omówiła badanie SHARE 50+, badanie Zdrowia, Starzenia się Populacji i Procesów Emerytalnych w Europie, przeprowadzane wśród osób w wieku 50 lat i więcej.

Wskazała na czynniki, które zachęcają lub zniechęcają do pracy jak np. czy praca jest fizyczna, czy w pracy jest presja czasu, czy są szanse na awans, czy jest pewność zatrudnienia, a także jakie są możliwości rozwoju, czy pracodawca zapewnia wsparcie oraz czy pracownik otrzymuje adekwatne wynagrodzenie.

- Z badań wynika, że Polacy są niezadowoleni głównie z pensji, możliwości awansu i rozwoju. Mówią też o ciężkiej pracy fizycznej – tłumaczyła.

W swoim referacie omówiła też wyniku badania dotyczącego wieku przechodzenia na emeryturę. Wskazała, że w Polsce osób, które deklarują szybkie przejście na emeryturę to ok. 58% mężczyzn i 44% kobiet. Mówiła również o rynku pracy dla osób 50% w Polsce w czasie pandemii COVID-21. Zwróciła uwagę, że przez pandemię część osób przeszła wcześniej na emeryturę niż zamierzała, a praca zdalna wśród osób 50+ nie była tak popularna jak w innych krajach europejskich. – 90% Polek i Polaków w wieku 50+ zadeklarowało, że czuli się bardzo bezpiecznie w pracy w czasie pandemii – dodała.

W podsumowaniu zwróciła uwagę na główne wyzwania, na które warto zwrócić uwagę dyskutując o rynku pracy osób 50+ w Polsce. Dotyczą one wydłużania i utrzymania w aktywności zawodowej osób w wieku okołoemerytalnym. Zwróciła uwagę, że jest bardzo duża grupa osób niezadowolonych i zniechęconych do pracy ze względu na małe szanse na awans, ciężką pracę fizyczną, mniejszą swobodę w organizacji pracy, czy poczucie nieadekwatności zarobków.

Piotr Szukalski wygłosił referat na temat uwarunkowań i konsekwencji pracy osób starszych. Przedstawił modelowe spojrzenie na czynniki determinujące pozom aktywności zawodowej seniora. To m.in. dotychczasowy przebieg kariery, wysokość dochodu alternatywnego, stan zdrowia, system wartości, obowiązki rodzinne (zwłaszcza w przypadku kobiet to wielkie obciążenie). 

Ale to też zależy od gotowości pracodawcy do kontynowania zatrudnienia i nowych wyzwań czy kultury organizacyjnej. To wreszcie sytuacja na lokalnym rynku pracy, zróżnicowanie wynagrodzeń oraz dostępu do usług opiekuńczych.  A na koniec – to także polityka rynku pracy, system emerytalny i opieki zdrowotnej.

Konsekwencje pozostania na rynku pracy nie są tylko pozytywne. Pracujący więcej dbają o zdrowie, ale mamy też do czynienia  z wieloma dolegliwościami zawodowymi. Jest też konkurencja dla życia rodzinnego.  A dłużej pracując, jesteśmy wtedy lepszym płatnikiem dla samorządu lokalnego. Wtedy są też wyższe podatki, w końcu wyższe jest też PKB.

Struktura gospodarcza Polski zmienia się. Będą takie branże, gdzie będzie można łatwiej pozostać w pracy. Ale i utrzymanie się w pracy będzie kluczowe dla pewnych branż . Np. w sektorze publicznym 40 proc. pracowników jest powyżej 50. roku życia, przy nadwyżce kobiet. Zachęcanie do pozostania w pracy może zatem okazać się na średnią metę jedynym sensowym rozwiązaniem, bo nowych pracowników w tej branży trzeba wykształcić, co trwa i kosztuje.

Panel dyskusyjny: co wpływa na zatrudnianie osób starszych w Polsce?

Pierwszy panel dotyczący zatrudniania osób starszych był moderowany przez Tomasza Schimanka, eksperta Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce i członka Komisji Ekspertów ds. Osób Starszych przy RPO.

Mówił, że nie wiadomo, w którym resorcie dziś jest praca, bo teraz mamy resort rodziny i polityki społecznej. A praca jest właśnie tam. To symptomatyczne podejście państwa. Pytał uczestników panelu, co z perspektywy doświadczeń wpływa na zatrudnienie, jakie są najważniejsze czynniki stymulujące i ograniczające zatrudnienie seniorów. Pytał również o rekomendacje w celu poprawy sytuacji związanej z zatrudnieniem osób starszych.

Dorota Bieniasz, wiceprezeska Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, zwróciła uwagę, że na pozostanie na rynku w pracy wpływa przede wszystkim chęć utrzymania dochodów na poziomie uzyskiwanego wynagrodzenia. Sprzyja temu też zachowanie dobrego stanu zdrowia oraz poczucie satysfakcji i dobre stosunku w pracy jak również brak zobowiązań wobec rodziny. Zwróciła też uwagę, że 70% osób, które osiąga wiek emerytalny, idzie na emeryturę, a kolejnych 10% przechodzi na emeryturę w ciągu kolejnych 12 miesięcy.

- Na to, że ludzie odchodzą z pracy wpływa przede wszystkim poczucie wypalenia zawodowego i obciążenie fizyczne i psychiczne pracą – mówiła i dodała, że wielu seniorów podnosi kwestię trudności z przystosowaniem się do nowoczesnych technologii, digitalizacji i elektronizacji w zakładach pracy.

Mówiąc o rekomendacjach z punktu widzenia świadczeniobiorców wskazała m.in., że w ramach edukacji powinna być upowszechniana wiedza, żeby osoby w wieku okołoemerytalnym były świadome tego, jak podnoszą wysokość świadczenia, kiedy pracują dłużej. Tłumaczyła też skąd wynikają niskie emerytury osób z nowego systemu emerytalnego wskazując na krótki staż zawodowy i okres odprowadzania składek.

Jacek Męcina, kierownik Katedry Ustroju Pracy i Rynku Pracy UW, ekspert z zakresu prawa pracy i stosunków pracy oraz polityki zatrudnienia, były wiceminister pracy i polityki społecznej, doradca zarządu Konfederacji Lewiatan zwrócił uwagę, że osoby 50 plus nie są już dziś wykluczone cyfrowe i świadomie patrzą na karierę zawodowa. A w perspektywie dekady połowa naszych zasobów pracy to będą osoby 50 plus. Musimy mieć zatem bardziej zindywidualizowane podejście, inne do  naukowca, inżyniera czy pracownika fizycznego. A pamiętajmy o robotyzacji, choć nie zastąpią one szybko np. pielęgniarek. 

Zwrócił uwagę, że mówiąc o zatrudnieniu osób starszych należy odróżnić sytuacje różnicujące podejście. Jedną jest tworzenie warunków dla wydłużania aktywności zawodowej – tutaj łatwiej osiągnąć dobre efekty – a drugie podejście to tworzenie mechanizmów zachęcających pracodawców do zatrudniania osób starszych.

Mówiąc o rekomendacjach wskazał na pewne zmiany w prawie pracy, a w większym stopniu ustalenie pewnych rozwiązań branżowych i zakładowych wpływających na ergonomię i organizację pracy. Zwrócił również uwagę na nowoczesne instrumenty fiskalne, które powinny zachęcać do zatrudnienia osób starszych i wskazał na gotowe rozwiązania np. z krajów skandynawskich. Trzecia sfera dotyczy stosunków w pracy i dialogu międzypokoleniowego.

Jacek Pluta, zastępca dyrektora Departamentu Spraw Społecznych, Urząd Miejski Wrocławia mówił, że w ramach walki ze stereotypami należałoby usunąć z języka pojęcie seniorów. Mówił wiele o doświadczeniach Wrocławia, gdzie znalazło się ponad 40 tys. miejsc pracy dla uchodźców o z Ukrainy. Opowiedział się za wyrównaniem wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn.  

Marzena Rudnicka, prezeska Krajowego Instytutu Gospodarki Senioralnej i członkini Komitetu Nauk Demograficznych PAN wskazała, że Zespoły pracownicze powinny być różnorodne wiekowo, bo to się opłaca i pracownikom, i biznesowi, bo takie zespoły są bardziej wydajne. Są branże, gdzie zderzają się różne oczekiwania poszczególnych grup wiekowych, co uniemożliwia współpracę.

Mówiąc o rekomendacjach wskazała na kampanie upowszechniające fakt różnorodności wiekowej na rynku pracy, które powinny mówić językiem korzyści dla biznesu. Wskazała na sześć kroków zarządzania różnorodnością wiekową. Są to: 1) upowszechnianie wiedzy o fakcie różnorodności, 2) rekrutacja, 3) ergonomia i dostosowanie stanowisk pracy, 4) równy dostęp do awansów, ale też do projektów wewnętrznych i zewnętrznych, często rozwojowych, pozwalających zdobyć nowe kompetencje i programów stażowych, 5) równe prawo do wynagrodzeń bez względu na wiek, 6) przygotowanie do emerytury.

Marzena Strzelczak, dyrektorka generalna Forum Odpowiedzialnego Biznesu podkreśliła, aby przestać patrzeć stereotypowo na grupę pracowników 50 plus. - Mówi się, że osoby 50 plus maja cyfrowe problemy, ale nie większe niż osoby 40 plus. Badania wykazały, że w sektorze finansów osoby 50 plus są bardzo otwarte na zmiany. Dyskryminacja na poziomie wieku wciąż jest, choć ukryta. Potrzebujemy działać razem, aby zmieniać prawo. Edukacja, edukacja i jeszcze raz edukacja, w tym antydyskryminacyjna – podkreśliła. 

Anna Szałek dyrektorka Zespołu Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego przedstawiła spojrzenie z perspektywy BRPO. Zwróciła uwagę, że poruszane kwestie nie przekładają się na liczbę skarg kierowanych do Rzecznika w zakresie dyskryminacji ze względy na wiek. - W 2023 r. do Zespołu Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego wpłynęło łącznie do końca maja ponad 1100 spraw. W tym dyskryminacji w zatrudnieniu dotyczyło 18 spraw – wskazała i dodała, że podobne proporcje były w poprzednich latach.

Analiza skarg wskazuje, że dyskryminacja ze względu na wiek zaczyna się już na etapie rekrutacji. Zróżnicowanie dotyczy również wynagrodzenia czy wytypowania pracownika do zwolnień. Skarżący wskazują też na działania asekuracyjne pracodawców jak np. odmienne kształtowanie warunków pracy. Najczęstszą kwestią rozstrzyganą w orzecznictwie jest problem zgodności z prawem pracy wypowiedzenia pracownikowi umowy o pracę ze względu na osiągnięcie wieku emerytalnego. W skargach wskazywane są także problemy odmiennego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn.

Zwróciła uwagę na potrzebę przeprowadzenia dyskusji o wieku emerytalnym i zastanowienia się czy jest on na odpowiednim poziomie uwzględniając sytuację ekonomiczną i demograficzną. Druga kwestia to odpowiedzialne projektowanie społecznej wobec osób starszych oraz wdrażania takich rozwiązań, które zapewnią godną, bezpieczną i aktywną starość. Ostatnią rekomendacją jest edukacja i obalanie stereotypów oraz przekazywanie wiedzy między pokoleniami.

Panel dyskusyjny: Jakie zmiany legislacyjne są potrzebne, by zwiększyć i ułatwić zatrudnianie osób starszych. 

Uczestniczki kolejnego panelu dyskusyjnego zastanawiały się nad problemami i jakie zmiany legislacyjne są potrzebne, by zwiększyć i ułatwić zatrudnianie osób starszych. Czy jest możliwe osiągnięcie w Polsce poziomu zatrudnienia takiego, jak w Estonii, czy Szwecji? A jeśli tak, to jak do tego zmierzać?

Dyskusję moderowała Hanna Cichy, starsza analityczka ds. gospodarczych, Polityka Insight, która pytała uczestniczki m.in. o to kto powinien odpowiadać za edukację i szkolenia osób starszych i jak można usprawnić tworzenie i koordynowanie usług społecznych.

W panelu dyskutowały Paulina Matysiak, urzędniczka samorządowa i działaczka polityczna, przewodnicząca Parlamentarnego Zespołu ds. Walki z Wykluczeniem Transportowym, posłanka na Sejm IX kadencji, Wiceprzewodnicząca Komisji Polityki Senioralnej Sejmu RP, Marzena Okła-Drewnowicz, polityczka, działaczka samorządowa i społeczna, posłanka na Sejm VI, VII, VIII i IX kadencji, członkini Komisji Polityki Senioralnej Sejmu RP oraz Dobroniega Głębocka, socjolog, UAM w Poznaniu, członkini Rady do spraw Społecznych przy Prezydencie RP.

Uczestniczki poruszyły tematy związane wpływem systemu opieki społecznej na zatrudnienie osób starszych. Wskazywały na niedomogi tego systemu i konieczność pogłębienia koordynacji działań wielu podmiotów -  rządu, samorządów oraz trzeciego sektora i biznesu. Dobrym rozwiązaniem są też Centra Usług Społecznych, które są miejscem koordynacji usług i ich personalizowania do indywidualnych potrzeb z orientacją na mieszkańców. Wskazywano, że działania wymusza rynek pracy. Nad całym procesem musi jednak czuwać strategicznie rząd, który musi wiedzieć, w których zawodach będzie deficyt, jaka będzie sytuacja na rynku pracy, jak pokierować strumień pieniędzy z UE. Ważna będzie edukacja. W dyskusji zwrócono również uwagę m.in. na to, że nie można na osoby starsze patrzyć wyłącznie jako osoby, którymi trzeba się zaopiekować, zorganizować dodatkowe wsparcie.

Konferencja była tłumaczona na polski język migowy oraz transmitowana w internecie.