Biuletyn Informacji Publicznej RPO

18 grudnia 2002 r. w Nowym Jorku został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Protokół fakultatywny do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (OPCAT). Polska ratyfikowała protokół w 2005 r. Dzięki temu możliwe było powstanie Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur (KMPT). 18 stycznia 2008 r. zadania Krajowego Mechanizmu Prewencji powierzono Rzecznikowi Praw Obywatelskich.

W trakcie konferencji zorganizowanej z okazji 15-lecia Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek zaznaczył, że przez ten czas zespół KMPT przeprowadził ok. 1500 wizytacji w miejscach pozbawienia wolności.

- To między innymi zakłady karne, areszty, komisariaty, ośrodki dla cudzoziemców, domy pomocy społecznej, ale i Krajowy Ośrodek Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym, czy tak nieoczywiste miejsca jak kotły policyjne – mówił Rzecznik.

Zauważył, że na podstawie tych wizytacji powstały setki raportów, sprawozdań, rekomendacji, a przez ten czas ujawniono przypadki, które można określić jako nieludzkie traktowanie, ale również tortury.

RPO zaznaczył, że poza wizytacjami, KMPT prowadzi również działalność szkoleniową i edukacyjną członków naszego społeczeństwa w zakresie przeciwdziałania torturom prowadząc szkolenia nie tylko dla przedstawicieli służb mundurowych, czy pracowników placówek pomocy społecznej, lecz także dla uczniów szkół mundurowych i studentów uczelni wyższych. KMPT przygotowuje też opinie do aktów prawnych związanych z działalnością zespołu.

- Jest to jest zespół szczególny w strukturze biura RPO – podkreślił Marcin Wiącek i wytłumaczył, że pracują w nim osoby o ogromnym doświadczeniu. Nie tylko prawnicy, ale i socjologowie, psychologowie, eksperci od resocjalizacji.

- Praca w KMPT wymaga nie tylko wiedzy, ale tez pewnych cech charakteru, postaw i umiejętności – tłumaczył Rzecznik. - Na przykład identyfikowana podczas rozmowy osób zastraszanych, czy osób mogących być ofiarami nieludzkimi traktowania – dodał.

- Ogromnym zaszczytem jest dla mnie możliwość współpracy z tymi osobami – podkreślił.

Marcin Wiącek tłumaczył, że do urzeczywistnienia wizji państwa, w którym nie występuje ryzyko wystąpienia tortur niezbędnych jest wiele elementów.

- Potrzebna jest powszechna świadomość zagrożeń, wiedza w zakresie przeciwdziałania im oraz wynikające z nich działania, aby do tortur nie dochodziło. Potrzebne jest pełne poczucie odpowiedzialności za to, co się dzieje, w powiązaniu ze skutecznymi mechanizmami prawnymi, w tym wpisania tortur jako oddzielnego przestępstwa do Kodeksu karnego.

Wspomniał o potrzebie powszechnej prewencji zagrożeń we wszystkich miejscach, gdzie może dochodzić do tortur. Zaznaczył, że służy temu podnoszony przez RPO postulat (wciąż nieuwzględniany), konieczności prawnego zagwarantowania dostępu do obrońcy dla każdego zatrzymanego zaraz po zatrzymaniu.

Rzecznik mówił również o konieczności zapewnienia ochrony prawnej sygnalistów w służbach mundurowych, aby odwaga funkcjonariuszy nie godzących się z pewnymi zachowaniami nie skutkowała ostracyzmem grupy zawodowej do której przynależą oraz potrzebie stworzenia programów terapeutycznych dla ofiar tortur, w tym dla cudzoziemców ubiegających się w Polsce o status uchodźcy.

W końcu zauważył, że konieczna jest również rozmowa i próba zastanowienia się w jaki sposób doprowadzić do tego, aby w pełni respektowany był mandat KMPT i kompetencje osób upoważnionych przez RPO do sprawowania tego mandatu.

- Niestety w tym zakresie odnotowujemy problemy. Z żalem musze powiedzieć, że zdarzyły się próby dyskredytowania czy poniżania pracowników KMPT – mówił i podkreślił, że takie sytuacje nie mogą mieć miejsca.

- Podczas dzisiejszej konferencji będziemy zastanawiać się wspólnie jak doprowadzić do tego, by Polska faktycznie była państwem bez tortur – mówił rzecznik i zaznaczył, że tortury są jednym z najbardziej dotkliwych naruszeń praw człowieka prowadzącym do poniżenia i pozbawienia godności.

- Ofiarami tortur padają nie tylko osoby, które doświadczyły ich osobiście, lecz także ich bliscy, którzy niosą brzemię takich naruszeń przez całe lata – podkreślił Rzecznik. - System, który ma na celu przeciwdziałanie nieludzkiemu traktowaniu to również kwestia wizerunku państwa, jako państwa demokratycznego, praworządnego. Również na arenie międzynarodowej – dodał.

- Mam nadzieję, że ta dzisiejsza konferencja będzie stanowiła doskonałą okazję do podsumowania tego co za nami, ale i określenia mapy drogowej służącej realizacji wszystkich wyzwań, które znajdują się wciąż przez nami – powiedział Marcin Wiącek i życzył uczestnikom owocnych obrad.

15 lat polskiego KMPT - dyrektor KMPT Przemysław Kazimirski o wyzwaniach i osiągnięciach

Wszystkie działania KMPT w zakresie zapobiegania torturom opierają się na trzech zasadniczych filarach - konsekwencji, widoczności i - co stało się bardzo ważne w ostatnich latach - elastyczności. To, co wiemy z pewnością po tych piętnastu latach, to to że upór i konsekwencja działania to cechy, które pozwoliły nam nie tylko osiągnąć wiele z obranych celów, lecz także doprowadziły do stworzenia jedynej w Polsce grupy ekspertów zajmujących się spawami osób pozbawionych wolności.

Jako osoba, która miała tę wyjątkową okazję (na tle reszty współpracowników  z KMPT) współpracy z pięcioma Rzecznikami Praw Obywatelskich, za których kadencji polski Mechanizm został stworzony i stale rozwijany, dyrektor KMPT każdemu z nich podziękował osobiście:

• Profesorowi Andrzejowi Zollowi - za przyjęcie zobowiązania do utworzenia Mechanizmu w strukturze podległego mu urzędu RPO;
• Śp. Profesorowi Januszowi Kochanowskiemu - za doprowadzenie do organizacyjnego wyodrębnienia Zespołu Krajowy Mechanizm Prewencji oraz wyłączenie spod naszej kompetencji rozpatrywania skarg osób pozbawionych wolności;
• Profesor Irenie Lipowicz - za sukcesywne zwiększanie składu osobowego Mechanizmu;
• Profesorowi Adamowi Bodnarowi i doktor hc Hannie Machińskiej - za ładunek siły i odwagi w wykonywaniu obowiązków służbowych w czasach pandemii, fali protestów społecznych, kryzysu migracyjnego, jak również za dostrzeżenie, że KMPT to nie tylko wizytacje lecz szereg innych, nie mniej ważnych aktywności jak chociażby medialna;
• Profesorowi Marcinowi Wiąckowi oraz Profesorowi Wojciechowi Brzozowskiemu za szacunek, z którym odnoszą się do dotychczasowego dorobku Mechanizmu, skuteczne działania na rzecz zwiększenia obsady etatowej w KMPT, zaufanie, którym obdarzają nasz Zespół oraz działania, które ułatwiają naszą codzienną pracę, jak chociażby wprowadzenie stałych upoważnień do przeprowadzania wizytacji w każdym miejscu pozbawienia wolności w Polsce.

Dyrektor KMPR przypomniał okoliczności powstania polskiego KMPT. Przypomniał, że protokół fakultatywny do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (dalej OPCAT) został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku 18 grudnia 2002 roku. Prezydent RP ratyfikował Protokół 2 września 2005 r. Od 18 stycznia 2008 r. RPO został oficjalnie wyznaczony do pełnienia funkcji krajowego mechanizmu prewencji tortur.14 października 2010 r. powstał odrębny Zespół KMPT.

W 2016 r. na mocy decyzji RPO powołana została Komisja Ekspertów KMPT. Rolą Komisji Ekspertów jest wspieranie nas poprzez dostarczanie opinii oraz opracowywanie uwag i rekomendacji RPO.

Zespół KMPT składa się obecnie z 13 specjalistów. 1 lipca dołączą dwie nowe osoby.

- Kropla drąży skałę, nie ciężarem lecz ciągłym spadaniem. Ten cytat z Owidiusza wydaje się być idealnym mottem naszej pracy - mówił Przemysław Kazimirski.

Zaznaczył, że w grudniu 2018 r. RPO wraz z Radą Europy Mechanizm rozpoczął kampanię społeczną pod hasłem „Państwo bez tortur”. Kampania, prowadzona od grudnia 2018 r., jest ważna nie tylko dla samego KMPT, ale także dla budowania kultury braku akceptacji dla tortur  i złego traktowania w polskim społeczeństwie.

W ramach Kampanii uwrażliwiamy członków naszego społeczeństwa, zarówno tych którzy pracują z osobami pozbawionymi wolności jak i tych, którzy będą z nim pracować w przyszłości, na problem tortur oraz mechanizmów służących ich zapobieganiu. Bo lepiej, Szanowni Państwo, zapobiegać aniżeli leczyć!

Najtrudniejszy i wymagający najwięcej poświęcenia czas nastąpił w 2020 roku. Pandemia koronawirusa postawiła każdego z nas z dnia na dzień w zupełnie nowej rzeczywistości, w której musieliśmy się odnaleźć. Ośrodki detencyjne stały się jeszcze bardziej odizolowane.

Aby utrzymać kontakt z osobami pozbawionymi wolności, stworzyliśmy procedurę prowadzenia wizytacji zdalnych, wykorzystując w tym celu komunikatory internetowe. Rozwiązanie to miało charakter nowatorski i spotkało się z uznaniem Europejskiego Stowarzyszenia Zapobiegania Torturom (APT). Byliśmy już wówczas świadomi jego ułomności, bowiem stanowiło ono jedynie „protezę” wizytacji bezpośrednich, oferując nam jedynie namiastkę rzeczywistości panującej wówczas w miejscach detencji, bez możliwości „organoleptycznego” jej doświadczenia. Niemniej jednak wówczas mieliśmy do wyboru albo taką formę kontaktu, albo żadną.

Bycie wystarczająco elastycznym oznacza również stawianie czoła zupełnie nieoczekiwanym wyzwaniom. Poza czasem pandemii, do takich doświadczeń zaliczamy bez wątpienia tzw. tęczową noc, czyli protest uliczny w Warszawie, który wybuchł spontanicznie po aresztowaniu Margot, działaczki Kolektywu Stop Bzdurom. Stanowił on pierwszy bardzo ważny sprawdzian dla naszego Zespołu, który musiał zorganizować się w zasadzie z godziny na godzinę, by prowadzić całonocne wizytacje policyjnych miejsc zatrzymań.

Kolejna fala protestów społecznych, które ogarnęły cały kraj po wyroku TK zaostrzającego przepisy prawa aborcyjnego, to także kolejny wielki test dla polskiego Mechanizmu. Test, który zdaliśmy z wyróżnieniem, pracując w godzinach nocnych i przezwyciężając trudne emocje, które towarzyszyły rozmowom z obywatelami masowo zatrzymywanymi przez Policję w związku z protestami, w których uczestniczyli. Tak proszę Państwa, naszej pracy nie da wykonywać się bez empatii, a tej towarzyszą zawsze emocje!

Ze względu na kryzys migracyjny regularnie monitorowaliśmy sytuację migrantów przebywających nie tylko w placówkach Straży Granicznej czy ośrodkach detencyjnych, ale także w lasach, przy granicy Polski i Białorusi.

Mając na uwadze, że nadrzędnym celem krajowych mechanizmów prewencji jest wprowadzanie pozytywnych zmian, dokładamy wszelkich starań, aby nasze raporty i rekomendacje stanowiły istotny wkład w debatę publiczną. Przykładowo, raporty KMPT dotyczące czy to sytuacji zatrzymanych protestujących, czy też cudzoziemców zatrzymanych po przekroczeniu granicy Polski i Białorusi w sposób nieuregulowany, były szeroko komentowane przez media i polityków. Co więcej, dzięki współpracy z Fundacją Polska Bez Barier, przyczyniliśmy się także do uwrażliwienia funkcjonariuszy SW na potrzeby więźniów z niepełnosprawnością fizyczną i sensoryczną.

Monitoring tematyczny jednostek penitencjarnych, który przeprowadziliśmy w tym celu wspólnie z przedstawicielami Polski Bez Barier, stanowił coś więcej aniżeli tylko wizytacje – był to swego rodzaju audyt techniczny,  wraz z konkretnymi standardami technicznymi dotyczącymi dostosowania budynków i przestrzeni do potrzeb takich osób. Efektem naszych działań było lepsze dostosowanie infrastruktury jednostek penitencjarnych do potrzeb osób z niepełnosprawnościami oraz organizacja szkoleń dla personelu więziennego poświęconego tej tematyce.

Praca KMPT to przede wszystkim wysiłek, który wkładamy w sukcesywne podnoszenie standardów postępowania z osobami pozbawionymi wolności. By osiągnąć ten cel, odwołujemy się do standardów międzynarodowych. Działamy w tej mierze w synergii z organami międzynarodowymi takimi jak Europejski Komitet Zapobiegania Torturom (CPT) czy Podkomitet ONZ ds. Zapobiegania Torturom (SPT). By zweryfikować realizację zaleceń obu komitetów w polskich miejscach pozbawienia wolności, KMPT przeprowadził 11 wizytacji tematycznych w jednostkach, w których odbyły się wizytacje CPT i SPT. W wyniku tych wizytacji powstał raport tematyczny obrazujący stan implementacji zaleceń tych międzynarodowych organów.

Żadnej z najważniejszych gwarancji antytorturowych do których zaliczamy dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej każdej osoby zatrzymanej od początku zatrzymania, badania lekarskie wszystkich osób zatrzymanych oraz możliwość samodzielnego powiadomienia osoby bliskiej przez osobę zatrzymaną o fakcie zatrzymania, niestety nie udało się wprowadzić do polskiego porządku prawnego.

A jakby tego było mało, to z nie mniejszym rozczarowaniem wypada dodać także i ten oto fakt, że w polskim prawodawstwie karnym wciąż brakuje odrębnego przestępstwa tortur.

Te wciąż stojące przed nami wyzwania nie odbierają nam jednakże radości z wielu sukcesów, które udało się osiągnąć na przestrzeni 15 lat funkcjonowania Mechanizmu.

To np.:

• ciepła kąpiel dla osadzonych mężczyzn dostępna 2 razy w tygodniu
• możliwość kontaktu z rodziną za pomocą komunikatora internetowego Skype
• dostęp więźniów do Biuletynu Informacji Publicznej
• kontrola osobista więźniów dokonywana etapowo (najpierw górna część ubrania i ciała, następnie dolna) oraz możliwość zaskarżenia jej zasadności do sądu penitencjarnego
• pełna zabudowa kącików sanitarnych w celach mieszkalnych wieloosobowych i osłonięcie kącików w celach jednoosobowych
• ciepła woda w celach mieszkalnych
• eksponowanie regulaminu pobytu w PdOZ wraz z danymi teleadresowymi instytucji stojących na straży praw człowieka
• doposażenie PdOZ w biustonosze zastępcze dla kobiet
• modernizacja PdOZ i dostosowanie w każdym z garnizonów Policji przynajmniej jednego do potrzeb osób z niepełnosprawnością 
• zmiana przepisów dotyczących kontroli osobistych osób umieszczanych w PdOZ Policji, SG, ŻW  (uprawnienie wynikające wprost z ustaw, zdefiniowane w sposób niebudzący wątpliwości co do zakresu kontroli i odróżnione od sprawdzenia prewencyjnego)
• brak konieczności uzyskiwania zgody kierownika PID, policjanta prowadzącego sprawę lub sędziego na widzenie nieletniego z adwokatem 
• zmiana ustawy o ochronie zdrowia psychicznego dotycząca mieszkańców przewlekle psychicznie chorych oraz zaburzeniami psychicznymi polegająca na tym, że:
  -  osoba przyjęta do DPS, w tym także ubezwłasnowolniona, może wystąpić do sądu opiekuńczego o zmianę orzeczenia o przyjęciu do DPS 
  -  osoba, która nie wyraża zgody na dalsze przebywanie w DPS, może wystąpić do sądu opiekuńczego z wnioskiem o zniesienie przebywania w nim
  -  w znowelizowanej ustawie wpisano też obowiązek wysłuchania przez sąd osoby ubezwłasnowolnionej, która ma być przyjęta do szpitala psychiatrycznego lub DPS.
  -  w celu zapewnienia dodatkowej i pełnej ochrony prawnej osób z zaburzeniami psychicznymi lub niepełnosprawnością intelektualną osobie przyjętej do DPS lub szpitala psychiatrycznego bez jej zgody sąd „ustanawia” (a nie - jak dotychczas „może ustanowić”) adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez wniesienia wniosku.
  -  w przypadku przyjęcia do DPS bez zgody osoby przyjmowanej, a za zgodą przedstawiciela ustawowego, wymagane jest orzeczenie sądu opiekuńczego. Okresowe badania stanu zdrowia psychicznego takich osób przeprowadza się będzie co najmniej raz na 6 miesięcy.
• wskazanie podstawy prawnej w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego do stosowania monitoringu w pomieszczeniu do stosowania izolacji
• uregulowanie zasad samodzielnego opuszczania terenu dps przez mieszkańców 
• regulacja w ustawie o Wspieraniu i resocjalizacji nieletnich stosowania narko- i alkotestów wobec nieletnich, monitoringu wizyjnego, kontroli osobistych jak również wprowadzenie możliwości tworzenia placówek/oddziałów dla nieletnich w ciąży oraz nieletnich matek z placówek resocjalizacyjnych dzięki którym możliwy jest pobyt w takich matek w placówce razem z dziećmi.

- Szanowni Państwo, tych trzech filarów na których opiera się funkcjonowanie polskiego Mechanizmu nigdy byśmy nie wypracowali, gdyby te trzy najważniejsze moim zdaniem cechy, nie charakteryzowały każdej z pracowniczek i pracowników KMPT - mówił dyrektor KMPT.

- Szanowne Prewentorki i Prewentorzy, przyjmijcie proszę ode mnie wyrazy najwyższego uznania za waszą konsekwencję w działaniach, dbałość o wizerunek Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur zarówno na krajowej jak i międzynarodowej arenie oraz za gotowość do poświęceń i podejmowania nowych wyzwań! Serdecznie Wam za to dziękuję! - zakończył swoje wystąpienie Przemysław Kazimirski.

Kampania Państwo Bez Tortur

Aleksandra Nowicka z KMPT przybliżyła uczestnikom konferencji kampanię społeczną Państwo Bez Tortur, którą Mechanizm prowadzi wspólnie z partnerami  prowadzoną przez Mechanizm wspólnie z partnerami - Naczelną Radą Adwokacką, Krajową Izbą Radców Prawnych, Radą Europy, ODIHR OBWE, Stowarzyszeniem Zapobiegania Torturom (Association for the Prevention of Torture) oraz Kantar Millward Brown.

Rozpoczęta w 2018 roku kampania zmierza do pogłębienia świadomości społecznej na temat tego, czym są tortury i kto może stać się ich ofiarą.

Z doświadczenia KMPT wynika, że najczęściej ofiarami tortur są osoby o niewielkiej świadomości społecznej, takie jak osoby niepełnoletnie czy z niepełnosprawnościami.

Kampania jest skierowana do różnych odbiorców. Osoby przebywające w miejscach pozbawienia wolności i ich bliscy, a także adwokaci, lekarze i inni przedstawiciele zawodów zaufania publicznego uczulani są na to, jak rozpoznać objawy tortur, udokumentować je i zgłosić odpowiednim służbom. 

Pracowników i funkcjonariuszy kampania zachęca do doskonalenia zawodowego i wykonywania obowiązków w poszanowaniu praw człowieka, w szczególności zakazu tortur. KMPT zachęca też władze do budowania kultury sprzeciwu wobec przemocy.

Adresatami akcji są również politycy, którzy odpowiedzialni są za tworzenie prawnych gwarancji przeciwdziałania torturom. KMPT rozmawia z podmiotami mającymi wpływ na kształt prawa, by wyeliminować luki i niepraktyczne elementy przepisów, które utrudniają zapobieganie torturom. 

Aleksandra Nowicka przedstawiła następnie działania podejmowane przez KMPT w ramach kampanii „Państwo bez Tortur”. Zwróciła uwagę na wyniki badań opinii społecznej przeprowadzonych w 2018 i 2020 r. Porównując ich wyniki okazuje się, że w ciągu 2 lat odsetek respondentów twierdzących, że w Polsce dochodzi do tortur, zmniejszył się.

Przedstawicielka KMPT opowiedziała również o przeprowadzonej w 2019 r. konferencji „Homo homini lupus est”, na której dyskutowano o problemie występowania zespołu stresu pourazowego (PTSD) wśród osób, które doświadczyły przemocy. Problem ten omówiono w szczególności w kontekście osób umieszczanych w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców, które często trafiają tam już z bagażem doświadczeń tortur w krajach, z których pochodzą.

KMPT prowadzi również szkolenia antytorturowe, skierowane do pracowników i funkcjonariuszy pracujących w miejscach pozbawienia wolności oraz studentów. Aleksandra Nowicka poinformowała, że mechanizm w przyszłości będzie szkolił także uczniów szkół mundurowych. Pierwsze zajęcia tego typu zostały już przeprowadzone i spotkały się z bardzo ciepłym przyjęciem. – To bardzo ważne, aby osoby, które w przyszłości zasilą służby mundurowe, jak najwcześniej nasiąkały wartościami związanymi z przeciwdziałaniem torturom – mówiła Aleksandra Nowicka.

Czy w Polsce istnieje problem tortur? - panel dyskusyjny

Panel poświęcony zjawisku tortur w Polsce poprowadził Maciej Nowicki, Prezes Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. W panelu głos zabrali przedstawiciele KMPT Michał Żłobecki, który mówił o sytuacji, która miała miejsce w 2018 r. na komisariacie Policji w Rykach oraz Justyna Jóźwiak, która przybliżyła problem możliwych tortur w zakładzie karnym w Barczewie.

Dyskusja - swoiste "studium przypadku" - dotyczyła dwóch sławnych miejsc dla KMPT, który wykrył tortury na komisariacie w Rykach oraz w ZK w Barczewie. Wprowadzając do dyskusji, Maciej Nowicki stwierdził, że KMPT cieszy się dobra sławą, a jego raporty mają wysoką jakość. 

- Słowo "tortury" jest w Polsce niejako zakazane, a wiele osób uważa, że Polsce nie ma tortur; dlatego przebicie się z tym słowem do świadomości społecznej było naszym największym wyzwaniem - mówiła Justyna Józwiak, która uczestniczyła w wizytacji w Barczewie. Według niej świadomość tortur nadal jest niewielka. Podkreślała, że najważniejsze było to, co się wydarzyło po tej wizytacji, a co określiła mianem „obrony Barczewa”.

Michał Żłobecki wspominał, jak w komisariacie w Rykach wizytujący usłyszeli od zastępcy komendanta, że jest jeden zatrzymany - „ale to nawet nie jest człowiek”. Określił go tak ze względu na zarzucane mu czyny (zniszczenie nagrobka policjanta). Żłobecki dostrzegł obrażenia na twarzy zatrzymanego, który przyznał, że został pobity przez kilku funkcjonariuszy. Dzięki interwencji pracowników KMPT trafił on na badania.

RPO skierował w tej sprawie zawiadomienie o przestępstwie, W październiku 2022 r. sąd I instancji wydał wyroki skazujące wobec trzech funkcjonariuszy (kary w zawieszeniu).

W dyskusji poruszono m.in. problem nadania raportom SW i MS dot. sytuacji w Barczewie klauzuli "zastrzeżone". Pojawiło się pytanie, czy przedstawiciele KMPT dostrzegają trend, w którym uprawnienie do nadawania dokumentom takiej klauzuli jest nadużywane, by ukryć niektóre informacje przed opinią publiczną.

Odpowiadając, Przemysław Kazimirski podkreślił, że KMPT ma dostęp do takich dokumentów i zna ich treść, jednak fakt, że pracownicy mechanizmu nie mogą udostępnić tych informacji utrudnia przeciwdziałanie torturom.

Pytano także o skutki wizytacji KMPT i sposoby, na jakie zespół może egzekwować realizację swoich zaleceń. Zastępca RPO Wojciech Brzozowski wyraził ubolewanie, że w wielu przypadkach podmioty kontrolowane przez KMPT nie rozumieją istoty zaleceń, polemizując z nimi lub wprost odmawiając ich zastosowania. Michał Żłobecki zauważył, że niektóre z zaleceń są realizowane błyskawicznie, a KMPT dostaje informację o ich zastosowaniu jeszcze przed publikacją raportu z wizytacji.

Przemysław Kazimirski stwierdził, że najskuteczniejszym sposobem na sprawdzenie, czy zalecenia zostały wdrożone, jest powtórna wizytacja – co jednak do tej pory było trudne do zrealizowania z uwagi na niedobory kadrowe w KMPT. Dyrektor podkreślił jednak, że zespół został istotnie wzmocniony, co pozwoli na częstsze stosowanie tego narzędzia. 

Opinie władz na temat ich współpracy z KMPT i wdrażania jego zaleceń

Zgodnie z rekomendacjami KMPT zrezygnowano z obiektów wewnętrznych, min. w Wędrzynie - podkreśliła kpt. Małgorzata Proszek, Zarząd do Spraw Cudzoziemców Komendy Głównej SG.

Takie kontrole, jak państwa, mogą podnieść jakość i pójść w dobrym kierunku. Dziękuję państwu za to, co robicie, choć nie ze wszystkim się zgadzamy  - mówił ppłk lek. Marek Posobkiewicz, dyrektor Biura Służby Zdrowia Służby Więziennej. Dodał, że trafienie do jednostek penitencjarnych  spowodowało u wielu ludzi poprawę zdrowia, a nawet uratowało życie.

Nigdy nie będzie zgody na niehumanitarne traktowanie osób pozbawionych wolności - zapewnił ppłk Grzegorz Futyma, dyrektor Biura Penitencjarnego SW. Jednocześnie prosił o "nieferowanie wyroków" przed orzeczeniami właściwych organów. 

Cieszę się, że nazywamy rzeczy po imieniu, mówiąc: tortury – oświadczył mł. insp. Krzysztof Łaszkiewicz, pełnomocnik Komendanta Głównego Policji ds. Ochrony Praw Człowieka. Dodał, że KMPT ma największy wpływ na poprawę sytuacji osób osadzonych. 

Jak zapobiegać torturom? - doświadczenia międzynarodowe

Panel poświęcony doświadczeniom międzynarodowym w zapobieganiu torturom moderował zastępca dyrektora KMPT Marcin Kusy.

Przed rozpoczęciem panelu odtworzono nagranie, na którym wypowiedziała się Barbara Bernath, Sekretarz Generalny Stowarzyszenia na rzecz przeciwdziałania Torturom (APT). Stowarzyszenie wspierało utworzenie krajowego mechanizmu prewencji w Polsce i cały czas wspiera KMPT w realizowaniu zadań. 

Barbara Bernath przedstawiła zobowiązania Państw Stron Protokołu Fakultatywnego Konwencji ONZ o Zakazie Stosowania Tortur (OPCAT) i wyzwania stojące przed Krajowymi Mechanizmami Prewencji na drodze do realizacji tego zakazu. Podzieliła się również swoimi osobistymi doświadczeniami współpracy z KMPT.

W jej przekonaniu, jednym z najważniejszych problemów dotykających KMPT (podobnie jak wielu innych krajowych mechanizmów) są niewystarczające środki przeznaczone na jego funkcjonowanie. Zapewnienie odpowiednich ram finansowych i organizacyjnych jest jednym z obowiązków sygnatariuszy OPCAT, a liczba pracowników mechanizmu prewencji powinna być współmierna do szerokiego zakresu jego mandatu.

Barbara Bernath zaznaczyła także, że mechanizmy prewencji powinny być w stanie reagować na wyjątkowe sytuacje. W tym kontekście pozytywnie odniosła się do działań, które KMPT podjęło w odpowiedzi na kryzys humanitarny na granicy Polski i Białorusi oraz wobec uczestników zgromadzeń zatrzymywanych przez Policję.

Członkini Komitetu ds. Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) Mari Amos mówiła o niezależnym monitoringu miejsc detencji zgodnym ze standardami CPT, o samych standardach i wyzwaniach towarzyszących ich implementacji w poszczególnych państwach.

W swojej prezentacji wskazała na problemy, które napotkał Komitet w trakcie ośmiu wizyt i obserwacji, które odbył w Polsce. Zwróciła przy tym uwagę, że nie wszystkie zalecenia CPT są w Polsce realizowane.

Nawiązując do działalności KMPT podkreśliła istotną rolę niezapowiedzianych wizytacji przeprowadzanych w miejscach detencji przez przedstawicieli mechanizmów prewencji w zapobieganiu torturom.

Omówiła następnie standardy CPT, jakich wymaga zapewnienie rzeczywistej wolności od tortur, związane ze stosowaniem pozbawienia wolności, a także odnoszące się do nich najważniejsze wnioski płynące z wizyt w Polsce.

Wskazała między innymi na gwarancje takie jak prawo do informacji, dostęp do profesjonalnego prawnika, czy prawo do badań lekarskich. Dodatkowym zabezpieczeniem jest rejestracja przeprowadzonych czynności.

Wspomniała również o minimalnych standardach powierzchni przypadającej na osobę osadzoną, prawie do kontaktu ze światem zewnętrznym (prawie do skorzystania z telefonu) oraz prawie do ćwiczeń na wolnym powietrzu.

Czy polskie prawodawstwo odpowiada wyzwaniom związanym z prewencją tortur w kontekście skuteczności - na takie pytanie próbowała odpowiedzieć Laura Jaffrey, doradca ds. Zapobiegania Torturom, Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (ODIHR).

Laura Jaffrey podkreśliła, że brak jednoznacznego stworzenia definicji tortur w polskich przepisach utrudnia im zapobieganiu. W rezultacie mimo, iż Polska jest stroną Konwencji o Zakazie Stosowania Tortur (UNCAT), wdrażanie jej postanowień jest utrudnione.

Z tego względu ODIHR rekomenduje, by polski ustawodawca jak najszybciej poddał przestępstwo tortur regulacji. Definicja ta przy tym powinna w pełni zawierać elementy definicji wskazanej w UNCAT.

Kara za to przestępstwo powinna natomiast odpowiadać jego powadze. Laura Jaffrey zauważyła, że w Polsce kary za czynności wypełniające znamiona tortur zaczynają się od 3 miesięcy pozbawienia wolności. To rażąco łagodna kara. Komitet Przeciwko Torturom ONZ rekomenduje, by najlżejsza kara za to przestępstwo wynosiła 6 lat pozbawienia wolności.

Polskie prawo powinno także gwarantować osobom, które doświadczyły tortur lub innych form złego traktowania, sprawny mechanizm umożliwiający uczynienie zadość wyrządzonych im krzywdom. 

Laura Jaffrey podkreśliła wreszcie, że konieczne jest jednoznaczne zakazanie wykorzystywania dowodów uzyskanych w drodze tortur lub złego traktowania we wszelkich postępowaniach dowodowych.

W wystąpieniu pt. „Dlaczego powinniśmy znać i stosować Protokół stambulski?” Ewa Kownacka z KMPT mówiła o znaczeniu tego swoistego podręcznika dla ważnej kwestii, jaką jest skuteczne dokumentowanie obrażeń osób w detencji.

Skuteczne dokumentowanie tortur jest bowiem nieodzownym warunkiem ich karania, a także ma ogromną rolę prewencyjną.  Sam brak dokumentacji medycznej powoduje domniemanie stosowania tortur.  A w Polsce medycyna sądowa nie jest nakierowana na kwestię tortur.

Dokument jest łatwo dostępny w internecie, m.in. na stronach MSWiA, SG czy Policji.

W dyskusji po tej części konferencji pogłębiono temat definicji tortur i jej implementacji w prawie krajowym oraz dopuszczalności kształtowania zakresu przestępstwa tortur w przepisach krajowych. Mówiono również o wykorzystaniu nowych technologii w dokumentowaniu tortur, jak robić to zdalnie oraz jak wykorzystać to w postępowaniu ustalającym czy tortury miały miejsce czy nie.

Zwrócono uwagę, że mimo braku przestępstwa tortur w kodeksie karnym do skazań i wyroków w sprawach dotyczących tortur dochodzi na podstawie innych przepisów. W tym kontekście wskazano na publikacje RPO poświęcone tym orzeczeniom. Rozmawiano też o możliwościach współpracy mechanizmów prewencji z CPT.

Podsumowanie

Konferencję podsumował zastępca RPO Wojciech Brzozowski. Zwrócił uwagę, że 15 lat działalności KMPT w Polsce wywarło olbrzymi wpływ na walkę z przestępstwem tortur w Polsce oraz postrzeganie społeczne tego problemu. – Państwa działalność przez 15 lat oswoiła tematykę tortur - oswoiła w dobrym znaczeniu. To, co państwo robią, odkrywają, nagłaśniają, w moim przekonaniu nie tylko piętnuje praktyki i sprowadza konsekwencje na sprawców, ale przede wszystkim budzi świadomość i sumienia – wskazał Wojciech Brzozowski.

Jednocześnie zastępca RPO zwrócił uwagę, że badania przeprowadzane przez KMPT wskazują na niepokojące trendy wśród polskiego społeczeństwa. – To, że nadal w Polsce jest znacząca grupa osób uważających, że tortury są odpowiedzią na jakiekolwiek pytanie, jest dla nas dużym zmartwieniem – mówił. 

Na koniec swojego wystąpienia Wojciech Brzozowski zwrócił się do pracowników KMPT, gratulując im jubileuszu. – Jest to państwa jubileusz. Są państwo zgraną ekipą i drużyną, a nie przypadkową grupą ludzi zatrudnionych w Biurze RPO. Wiem, że wkładacie w swoją pracę całe swoje serca. Myślę, że ten jubileusz powinien być wyrazem uznania dla waszych wysiłków – podsumował ZRPO.