Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• Pod auspicjami ONZ opracowano wytyczne dotyczące zasad przesłuchań, tzw. Zasady Mendeza.
• Chodzi o uświadomienie funkcjonariuszom, że tortury, przymus psychologiczny i zmuszanie do przyznania się do winy, są nieefektywne, szkodliwe dla ustalenia prawdy i autorytetu wymiaru sprawiedliwości.
• Takie metody mogą prowadzić do podawania fałszywych informacji lub przyznawania się do niepopełnionego przestępstwa – a to oznacza skazanie niewinnego i bezkarność sprawcy.
• Zasady Mendeza promują skuteczne, etyczne i nieprzymusowe przesłuchiwanie, skoncentrowane na zasadach domniemania niewinności i dążeniu do prawdy.

Rzecznik Praw Obywatelskich prosi premiera Mateusza Morawieckiego o jak najszersze upowszechnienie wiedzy o tych zasadach wśród podległych resortów, a także włączenie ich do szkoleń. Dokument ONZ ma zastosowanie do funkcjonariuszy i urzędników wszystkich służb i instytucji gromadzących informacje, nie tylko do organów ścigania i instytucji wymiaru sprawiedliwości.

17 maja 2021 r. opublikowano międzynarodowe wytyczne ws. sposobu prowadzenia przesłuchań, rozpytań i gromadzenia informacji przez przedstawicieli władzy publicznej pt. „Principles on Effective Interviewing for Investigations and Information Gathering”. Prace nad tym dokumentem zapoczątkował w 2016 r. prof. Juan E. Méndez, ówczesny specjalny sprawozdawca ONZ ds. tortur i innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (dokument nazywany jest od nazwiska pomysłodawcy – Zasadami Mendeza).

Opowiedział się on za opracowaniem uniwersalnego protokołu określającego zestaw standardów i wytycznych dotyczących metod przesłuchań i rozmów. Chodziło o model promujący skuteczne, etyczne i nieprzymusowe przesłuchiwanie, skoncentrowany na zasadach domniemania niewinności i dążeniu do prawdy.  Dzięki temu państwa nie tylko zwiększą stopień zgodności metod przesłuchiwania ze standardami praw człowieka, ale także skuteczność w przeciwdziałaniu przestępczości.

Prace nad protokołem rozpoczęło ponad 80 ekspertów - praktyków z 40 krajów, z zakresu m.in. psychologii sądowej i śledczej, medycyny sądowej, kryminalistyki, kryminologii, prawa, pracy policyjnej, bezpieczeństwa narodowego.

Dokument ma charakter innowacyjny i fundamentalny. Jego myślą przewodnią jest próba zainicjowania procesu zmiany sposobu myślenia i działania funkcjonariuszy służb państwowych i urzędników poprzez uświadomienie, że tortury i inne formy niewłaściwego traktowania opierające się na przymusie i zmuszaniu do przyznania się do winy, są nieefektywne, szkodliwe dla ustalenia prawdy i autorytetu wymiaru sprawiedliwości oraz instytucji państwa. Mają też wpływ na rzetelność i profesjonalizm personelu.

Zasady Mendeza dowodzą, że tortury i przymus psychologiczny zmierzający do uzyskania przyznania się do winy są nieskuteczne. Mogą wręcz doprowadzić do efektu odwrotnego od zamierzonego -  podawania fałszywych informacji lub przyznawania się do niepopełnionego przestępstwa. A to oznacza skazanie niewinnej osoby i bezkarność faktycznego sprawcy.

Ponadto metody przesłuchań oparte na przymusie są częstą konsekwencją słabych technik przeprowadzania wywiadów. Zasady te, bazujące na olbrzymim doświadczeniu praktyków, proponują konkretną alternatywę dla metod prowadzenia przesłuchań i rozmów. Pozwoli to  funkcjonariuszom organów władzy publicznej na zwiększenie efektywności ich pracy, przy pełnym poszanowaniu godności i praw człowieka.

Zasady Mendeza zawierają wskazówki dotyczące prowadzenia wywiadów bez przymusu w oparciu o rozmowę opartą na relacji. Akcentują rolę domniemania niewinności, uzyskiwania wiedzy i dowodów w oparciu o wiedzę naukową, wykorzystywanie nowych technologii (w tym zapisów audio-wideo), strategię i taktykę zadawania pytań. Wskazują na potrzebę analizy błędów, konieczność rozwoju zawodowego funkcjonariuszy w postaci specjalistycznych szkoleń i budowy odpowiedniej kultury instytucjonalnej. Skupiają się też na podstawowych zabezpieczeniach proceduralnych dla osób przesłuchiwanych.

W ocenie RPO zasady te stanowią fundamentalny dokument dla przeciwdziałania torturom w Polsce i powinny być stałym elementem kształcenia funkcjonariuszy i urzędników publicznych oraz punktem odniesienia dla władz.

Dlatego Adam Bodnar zwraca się do premiera o upowszechnienie wiedzy o Zasadach Mendeza wśród podległych resortów i opinii publicznej, a także włączenia ich do szkoleń. RPO widzi też potrzebę przetłumaczenia dokumentu i udostępnienia go podległym resortom i opinii publicznej dla celów edukacyjnych i szkoleniowych.

Zasady Mendeza – czas na przesłuchania, które respektują godność człowieka

Zasady Mendeza chronią obywateli, policjantów i całe połeczeństwo. Pomagają w budowaniu sprawiedliwego systemu karnego. Ich praktyczne wdrożenie jest krokiem w kierunku budowania nowoczesnego społeczeństwa, w którym ludzie ufają policji i sądom. A policja chroni, nie krzywdzi.

Zasady Mendeza dają władzom państwowym szansę na możliwość zmiany metod przesłuchań i zwiększenie ich skuteczności, przy pełnym poszanowaniu praw i godności człowieka. Pozwalają obywatelowi być słyszanym, a funkcjonariuszowi dostarczają profesjonalnych narzędzi do skutecznych przesłuchań, bez przymusu, atmosfery niepewności i zagrożenia. 

Jak to wygląda w praktyce?

Zasady Medneza wychodzą z oczywistego założenia: zatrzymanie, przesłuchanie na policji jest doświadczeniem trudnym i stresogennym. Człowiek ma prawo się bać. A człowiek w stresie ma prawo się mylić. Może źle odtwarzać wydarzenia. Jednocześnie procedury nie są dla niego zrozumiałe – bo nie jest ekspertem od przesłuchań. A to, że czegoś się nie rozumie, wpływa na to, jak odpowiadamy na pytania.

Policja musi to uwzględnić, a Zasady Mendeza podpowiadają, jak to zrobić. Już na samym wstępie eksperci podkreślają: przymus, presja i złe traktowanie podczas przesłuchań nie działają! W wyniku przymusu człowiek może wcale nie mówić prawdy. Tortury, przymus i inne formy znęcania się szkodzą bowiem obszarom mózgu związanym z pamięcią, nastrojem i ogólnymi funkcjami poznawczymi. Człowiek powie wszystko, byleby zadowolić funkcjonariusza, nawet jeśli jest to kłamstwem!

Zasady Mendeza. Jak działa profesjonalny policjant?

Przesłuchania odbywające się w dobrej, profesjonalnej atmosferze, zgodnie z Zasadami Mendeza, mają dużo lepszy efekt.

Funkcjonariusz szanuje swojego rozmówcę. Dlatego powinien na początku przedstawić siebie i ewentualnie inną osobę biorącą udział w przesłuchaniu, wyjaśnić cel rozmowy, jej przebieg i procedurę.

Przesłuchanie to rozmowa. Policjant nie jest tutaj nastawiony na przyłapanie na kłamstwie, czy namówienie do przyznania się do winy. Nie zawstydzał. Ma otwarty umysł i wie, że wszystkie warianty zdarzeń są możliwe. Wie, że nie zawsze osoba zatrzymana okazuje się faktycznym sprawcą.

Policjant jest otwarty i gotowy do współpracy. Upewnia się, że wszystkie prawa i wymogi proceduralne zostały dopełnione, w tym poprzez współpracę z twoim prawnym pełnomocnikiem.

Policjant stale kontroluje swoje emocje związane z tematem przesłuchania i stosunkiem do rozmówcy. Jeśli taka postawa wydaje się niemożliwa, przesłuchanie przejmuje inny funkcjonariusz.

Policjant upewnia się, że rozmówca dobrze zrozumiał swoje prawa. Nie chodzi tu tylko o podpisanie formularza pouczeń, ale to, czy są one faktycznie zrozumiałe. W razie potrzeby, wyjaśnia je ponownie. To, by przesłuchanie odbywało się zgodnie z prawem i dowody uzyskane w jego trakcie nie zostały zakwestionowane, jest ważne dla policjanta.

Przesłuchanie jest nagrywane. To nie tylko chroni przed złym traktowaniem, ale też pozwala policjantowi w pełni skupić się na rozmowie. Nagrania mają też wartość w sądzie, gdyż zapewniają autentyczny zapis rozmowy.

Przesłuchanie nie trwa za długo. Policja zapewnia komfort rozmowy (prywatność)i bezpieczeństwo, , bo to ułatwia koncentrację, pozwala na zbudowanie zaufania i odpowiedni przepływ informacji.

Policjant może także z własnej inicjatywy podjąć decyzję o opóźnieniu przesłuchania lub zrobieniu przerwy w jego trakcie, gdy np. rozmówca jest zestresowany, nie może się skoncentrować, jeste w złym stanie psychicznym z powodu krzywdy, która Cię spotkała.

Zasady Mendeza. Po czym obywatel poznaje, że ma do czynienia z profesjonalnym policjantem?

Niezależnie z jakiego powodu znalazłeś się na posterunku, możesz opowiedzieć swoją wersję wydarzeń i być wysłuchanym.

Dowiadujesz się, dlaczego zostałeś zatrzymany, jakie zarzuty są ci stawiane, jakie prawa ci przysługują, w jaki sposób możesz złożyć skargę na działania policji.

Możesz też powiadomić wybraną osobę o fakcie, miejscu i okolicznościach zatrzymania oraz przedstawicielstwo konsularne i dyplomatyczne kraju pochodzenia lub azylu.

Policjanci po zatrzymaniu pytają cię tylko o dane, które są niezbędne do zatrzymania i osadzenia w areszcie policyjnym. Możesz zostać spytany o dane potrzebne do sporządzenia protokołu zatrzymania (dane osobowe, nr PESEL, datę urodzenia, imiona rodziców, nazwisko rodowe matki, obywatelstwo, zajęcie). Policjanci mogą Cię także spytać ogólnie o stan zdrowia i czy nie posiadasz jakiś obrażeń.

Od momentu zatrzymania do czasu przesłuchania przebywasz w godnych warunkach i w pomieszczeniach o odpowiedniej temperaturze. Dostajesz woda do picia, jedzenie i czas odpoczynku, byś mógł odpowiednio skoncentrowany przystąpić do przesłuchania.

Nikt nie przepytuje cię przed formalnym przesłuchaniem – nie żąda,  byś przyznał się do winy podczas późniejszego przesłuchania, nie mówi, jak masz zeznawać, nie namawiał do zrzeczenia się praw, nie sugeruje, byś wskazał, gdzie ukryte są dowody lub gdzie można znaleźć jakieś osoby. Na udzielanie informacji o przebiegu wydarzeń jest czas podczas przesłuchania, po tym, jak policjant pouczy cię o twoich prawach, zrozumiesz to pouczenie i porozmawiasz z prawnikiem.

Przed przesłuchaniem masz prawo skontaktować się  prawnikiem (adwokatem, radcą prawnym). Może to być prawnik z wyboru, ale też z urzędu (prawnik z urzędu powinien zostać wyznaczony w sytuacji, gdy jeżeli wymaga tego interes wymiaru sprawiedliwości).

Masz prawo do poufnego kontaktu z prawnikiem, bez obecności policjanta i tyle czasu na rozmowę, aby dobrze przygotować się do przesłuchania. Gdy poprosisz o kontakt z prawnikiem przesłuchanie nie może się odbyć do czasu zakończenia waszej rozmowy.

Prawnik powinien też mieć możliwość udziału w przesłuchaniu. W przypadku przesłuchań dzieci przesłuchiwanych w charakterze osób podejrzanych udział prawnika jest obowiązkowy.

Jeśli masz problem ze zrozumieniem języka polskiego lub jesteś osobą z niepełnosprawnościami zostanie ci zapewniony tłumacz, który będzie obecny przez całe przesłuchanie.

W niektórych sytuacjach w przesłuchaniu będzie mogła wziąć udział osoba trzecia – np. opiekunowie dzieci lub osób z niepełnosprawnością intelektualną lub psychospołeczną.

Jeśli jesteś przesłuchiwany w charakterze podejrzanego, policjant przypomni ci, że masz prawo zachować milczenie i zeznanie złożone w trakcie przesłuchania może stanowić obciążający dowód w sprawie.

Przesłuchanie może być nagrywane (najlepiej w formie audio-wideo) po wyrażeniu świadomej i dobrowolnej zgody przez osobę przesłuchiwaną i jej prawnika.

Jeżeli przesłuchujący ma uzasadnione powody, by sądzić, że zostałeś źle potraktowany (np. podczas zatrzymania, transportu lub w czasie późniejszego pobytu na komisariacie lub w areszcie) lub nie przestrzegano twoich praw, powinien zawiadomić o tym odpowiedniego funkcjonariusza lub organ odpowiedzialny za rozpatrywanie takich zarzutów.

Jeżeli w trakcie przesłuchania nastąpi zmiana twojego statusu procesowego (ze świadka możesz stać się podejrzanym), policjant przerwie przesłuchanie i wyraźnie ostrzeże o zmianie statusu oraz poinformuje o prawach i zapewni możliwość ich faktycznej realizacji.

W czasie przesłuchania policjant będzie zadawał pytania otwarte (np. „wyjaśnij mi”, „powiedz mi” lub „proszę opisz”) oraz sondujące (np. „kto”, „co” i „gdzie”). Pomogą ci one w odtworzeniu szczegółów zdarzenia i uzyskania pełniejszych odpowiedzi oraz wyłapaniu luk i niespójności. W każdym momencie będziesz miał możliwość uzupełnienia swojej wypowiedzi.

Policjant wysłucha, co masz do powiedzenia, zaprezentuje ci dowody, zada dodatkowe pytania, poprosi o wyjaśnienia. Na koniec streści to, co powiedziałeś do tej pory, i poinformuje co dalej.

Jeśli z jakiś powodów będziesz niechętny rozmowie, policjant nie będzie naciskał i przyjmie to ze zrozumieniem. Twoje zeznanie jest bowiem jednym z wielu dowodów w sprawie (choć ważnym, bo może mieć wpływ na dalsze decyzje w śledztwie) i jego brak nie stanowi przeszkody w jej prowadzeniu. To jednak ważne byś miał szansę na przedstawienie swojej perspektywy sytuacji i obrazu zdarzeń. W ten sposób policja i sąd będą miały pełny obraz sytuacji. Ale nic na siłę !

Przesłuchanie może być podzielone na części (sesje). Nie powinny one długo trwać, tak byś mógł zachować koncentrację i mógł w nim uczestniczyć w sposób maksymalnie efektywny. Nie ma sensu przesłuchanie w chwili, gdy nie ma z tego żadnej korzyści.

Możliwe są przerwy w przesłuchaniu, np. gdy potrzebujesz odpocząć, zapalić papierosa, zregenerować siły, skorzystać z toalety, napić się kawy lub wody, skonsultować z prawnikiem. Policjant będzie się starał przez cały czas stworzyć ci dobre środowisko rozmowy i zapewnić komfort wypowiedzi, by złagodzić skutki sytuacji w której się znalazłeś.

Jeśli będziesz potrzebował pomocy medycznej, przerwa będzie obowiązkowa i zostanie ci zapewniona natychmiastowa pomoc.

Funkcjonariusz zakończy rozmowę z szacunkiem i profesjonalizmem.

Zasady Mendeza. Po czym obywatele i funkcjonariusze poznają, że państwo za nimi stoi?

Samo działanie policji to jednak za mało. Policja i inne służby prowadzące przesłuchania potrzebują systemowego wsparcia, by ulepszać metody swojej pracy. Potrzebują między innymi specjalistycznych szkoleń z nowoczesnych metod przesłuchań, odpowiednich przepisów i procedur dotyczących realizacji przesłuchań, ulepszenia systemu pomocy prawnej dla osób zatrzymanych, kryminalizacji tortur i praktyki sądowej, która odrzuci dowody uzyskane w wyniku złego traktowania.  

Dlatego władze państwowe, które wdrażają Zasady Mendeza w praktyce, chronią prawa człowieka i wartości demokratycznego państwa prawnego.

KMP.570.8.2021