Biuletyn Informacji Publicznej RPO

To był rok szczególnych wyzwań. Ujawnił on nowe bądź spotęgował istniejące zagrożenia dla realizacji praw obywatelskich i szerzej – praw człowieka. W obliczu pandemii pojawiło się pytanie, co jest dla nas szczególnie ważne: ochrona zdrowia, stabilność zatrudnienia, solidarność społeczna, relacje w rodzinizz nas poczuł, co oznacza niemożność spotkania z bliskimi, samotne spędzenie świąt, jaki trud stanowi utrzymanie więzi jedynie przez kontakt telefoniczny. Z takimi problemami mierzyły się też osoby pozbawione wolności. Przez kilkanaście miesięcy więźniowie nie spotykali się z członkami swoich rodzin, w tym z małoletnimi dziećmi. W krótkich okresach wznowienia widzeń realizować można było je tylko z jedną dorosłą osobą odwiedzającą, bez udziału dzieci. Dlatego też, w Międzynarodowym Dniu Praw Więźniów Rzecznik Praw Obywatelskich pragnie podkreślić wagę prawa osób pozbawionych wolności do życia rodzinnego.

Rozumiejąc, jak dotkliwy był zakaz realizacji widzeń na terenie jednostek penitencjarnych, gdy stabilizowała się sytuacja epidemiczna w kraju, Rzecznik interweniował w Centralnym Zarządzie Służby Więziennej w spawie wznowienia bezpośrednich spotkań osadzonych z bliskimi. Natomiast w czasie, w którym krótkotrwale wznowiono realizację widzeń na terenie jednostek penitencjarnych, skierował też wystąpienia do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej i postulował, by więźniowie mogli spotkać się ze swoimi dziećmi, a także z innymi osobami im bliskimi, nie tylko z kręgu osób najbliższych.

Po ponad rocznym oczekiwaniu więźniowie mogą już spotkać się ze swoimi bliskimi, ale jedynie raz w miesiącu i w widzeniu może uczestniczyć tylko jedna osoba małoletnia. Przyjęcie takiej zasady powoduje, że w przypadku rodzin wielodzietnych, nie wszystkie dzieci będą miały szansę na spotkanie z rodzicem przebywającym w izolacji więziennej. Rzecznik zwrócił się więc do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej o rozważenie zniesienia ograniczenia, co do liczby małoletnich dzieci mogących uczestniczyć w widzeniu.

W czasie, gdy widzenia nie były realizowane, prowadzenie korespondencji lub rozmów telefonicznych nie stanowiło rekompensaty braku bezpośrednich spotkań z rodziną. Namiastką bliskości było widzenie za pomocą komunikatora Skype. Służba Więzienna już wcześniej zadbała o to, by więźniowie mogli spotkać się z bliskimi w formie on-line. Jednakże, w polskim porządku prawnym spotkanie osadzonego z rodziną za pośrednictwem komunikatora internetowego nie jest prawem osoby pozbawionej wolności. Z takiej możliwości może skorzystać skazany jedynie za zgodą dyrektora jednostki. Dlatego też, RPO nie tylko postulował o zwiększenie dostępności komunikatora Skype, ale wykonał też krok dalej. Zwrócił się do Ministra Sprawiedliwości o podjęcie inicjatywy legislacyjnej w celu określenia na poziomie ustawy prawa osób pozbawionych wolności do realizacji widzenia za pośrednictwem komunikatorów zapewniających przekaz obrazu i dźwięku.

Interwencja Rzecznika w tym aspekcie dotyczyła również osób tymczasowo aresztowanych. Wstrzymanie realizacji widzeń, brak zgody organu dysponującego na korzystanie z telefonu oraz brak prawnych możliwości na skorzystanie z komunikatora internetowego spowodowało, że to właśnie ta grupa osób miała najbardziej ograniczone możliwości kontaktu z rodziną. W ocenie Rzecznika, w przypadku gdy nie ma przeszkód, by osoba tymczasowo aresztowana mogła korzystać z widzeń z najbliższymi bądź kontaktować się z nimi za pośrednictwem telefonu, zezwolenie jej na korzystanie z komunikatora internetowego nie niesie ze sobą negatywnych skutków dla toczącego się postępowania. Pomóc może natomiast zachować więzi rodzinne, w tym z małoletnimi dziećmi, w szczególności, gdy środek zapobiegawczy trwa wiele miesięcy.

Służba Więzienna dostrzegła potrzebę zwiększenia intensywności kontaktów osadzonych z bliskimi. W wielu jednostkach zwiększono częstotliwość i długość trwania rozmów telefonicznych. Zwiększono też liczbę stanowisk komputerowych, co umożliwiło częstsze korzystanie z komunikatora Skype. W niektórych jednostkach penitencjarnych skazani mieli możliwość skorzystania z komunikatora internetowego nawet 12 razy w miesiącu, w czasie od 15 do 30 minut. W przypadku trudności w korzystaniu z komunikatora, więźniowie mogli liczyć na pomoc ze strony funkcjonariuszy Służby Więziennej. W jednej z jednostek przyjęto ponadto zasadę, że jeśli skazany chce skontaktować się z dzieckiem do lat 15, którego jest rodzicem lub opiekunem prawnym, wówczas przysługuje mu dodatkowa rozmowa w tygodniu.

Jeszcze rok temu wykorzystanie komunikatorów internetowych na taką skalę w więziennictwie wydawało się celem nie do zrealizowania bądź wizją należącą do odległej przyszłości. Jeżeli zostanie zrealizowany postulat Rzecznika w przedmiocie określenia prawa osób pozbawionych wolności do korzystania z komunikatora internetowego, z pewnością będzie można mówić o przełomie w funkcjonowaniu polskiego więziennictwa.

Znakomitym podsumowaniem mogą być zatem słowa Nelsona Mandeli, wielkiego obrońcy praw osób pozbawionych wolności, na cześć którego ustanowiono 18 lipca – dzień jego urodzin – Międzynarodowym Dniem Praw Więźniów: „Zawsze wydaje się, że coś jest niemożliwe, dopóki nie zostanie zrobione”.

                                                                                                                                *       *       *

Nelson Mandela (18 lipca 1918 r. - 5 grudnia 2013) był jednym z przywódców ruchu przeciwko apartheidowi, politykiem, ale przede wszystkim aktywnym działaczem na rzecz praw człowieka, walczącym o wolność, sprawiedliwość i równe traktowanie. Przyczynił się on między innymi do odejścia od polityki apartheidu w Republice Południowej Afryki (RPA), prowadził kampanię na rzecz walki z AIDS, jak również utworzył pod swoim imieniem fundację zajmującą się ochroną praw dzieci. Co najistotniejsze jednak – był przez 27 lat więźniem politycznym, który każdego dnia w czasie swojego wieloletniego pobytu w więzieniu walczył o godne traktowanie osób pozbawionych wolności.

Za swoje osiągnięcia został nagrodzony w 1993 r. Pokojową Nagrodą Nobla, a w roku 1994 wybrany na urząd prezydenta RPA. Jednakże zanim do tego doszło, Mandela był represjonowany w swoim kraju, aresztowany i skazany za rzekome akty sabotażu i przygotowywanie inwazji obcych państwa na RPA. W więzieniu spędził 27 lat, z czego 18 lat na Robben Island. Będąc pozbawionym wolności Mandela dostępnymi sobie środkami aktywnie walczył o godne traktowanie więźniów. Działalność Mandeli miała niebagatelny wpływ na ogólnoświatową dyskusję o stanie więziennictwa, sytuacji i prawach osób pozbawionych wolności oraz na międzynarodowe prawodawstwo.

Zwieńczeniem powyższej dyskusji było przyjęcie 7 października 2015 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ rezolucji zawierającej Wzorcowe reguły minimalne ONZ dotyczące postępowania z więźniami, nazywane również „Regułami Mandeli”. Mają one zapewnić między innymi: kontakt osadzonego ze światem zewnętrznym, gwarancję podmiotowego traktowania oraz dokładnej klasyfikacji osadzonych i zindywidualizowaną ofertę readaptacyjną dla każdego z nich. Zasadniczym celem rezolucji jest poprawienie sytuacji więźniów na świecie oraz stworzenie warunków sprzyjających ich resocjalizacji i reintegracji. Dokument ten nie ma charakteru wiążącego dla Polski, jednakże winien być brany pod uwagę przy tworzeniu reguł postępowania z więźniami, a jego treść powinna być rozpowszechniana we wszystkich jednostkach penitencjarnych.

Dlatego też Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich przygotowało tłumaczenie Reguł Mandeli (w załączniku poniżej):