Biuletyn Informacji Publicznej RPO

• W Sejmie trwają prace nad uchwaleniem ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, która zastąpić ma obecnie obowiązującą ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich
• W konferencji uczestniczyli eksperci zarówno z zakresu resocjalizacji, jak i prawnicy, którzy podnosili, że projekt w obecnym kształcie nie będzie gwarantował poprawy systemu resocjalizacji nieletnich
• Potrzeba wprowadzenia kompleksowej zmiany w postępowaniu w sprawach nieletnich oraz reorganizacja systemu wychowania i resocjalizacji młodzieży zgłaszana jest przez Rzecznika Praw Obywatelskich od lat
• Obecnie procedowany projekt nie reguluje jednak odpowiednio wszystkich obszarów, które RPO dotychczas oceniał negatywnie

3 czerwca 2022 r. przedstawicielki Biura Rzecznika Praw Obywatelskich Katarzyna Kopystyńska (Zespół ds. Wykonywania Kar) oraz Magdalena Dziedzic (Krajowy Mechanizm Prewencji Tortur) wzięły udział w organizowanej w Sejmie konferencji pt. ”Wsparcie i resocjalizacja czy zamykanie i karanie nieletnich?”. Dotyczyła ona projektu ustawy o wpieraniu i resocjalizacji nieletnich, nad którą trwają prace legislacyjne.

Spotkanie zorganizowała posłanka Elżbieta Gapińska, od lat zajmująca się pedagogiką i resocjalizacją młodzieży. Wzięli w nim również udział m.in. prof. Marek Konopczyński (pedagog resocjalizacyjny i członek Komisji Ekspertów Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur w BRPO), sędzia w stanie spoczynku Agnieszka Rękas (w latach 2016-2018 główna konsultantka ds. prawnych w BRPO), adw. Ewa Milewska-Celińska, dr Mariusz Dobijański (dyrektor MOW w Jaworku), Maciej Dyrla oraz Sebastian Grabka (wychowawcy w MOW w Łobżenicy).

Eksperci jednogłośnie wskazywali, że kontrowersje budzi poziom granicy wiekowej nieletnich, wobec których ustawa mogłaby być stosowana. W związku z tym, że obecne przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich (u.p.n.) takiej granicy nie przewidują, projektodawcy zdecydowali się na wprowadzenie dolnej granicy wiekowej na poziomie 10 lat. Jak wskazali specjaliści z zakresu resocjalizacji wiek ten jest zbyt niski. Przeciętny rozwój intelektualny i emocjonalny 10-latka nie pozwala bowiem na przyjęcie, by w wystarczającym stopniu mógł mieć on zinternalizowane zasady funkcjonowania w społeczeństwie, a zatem by w przypadku ich złamania można było mówić o demoralizacji. 

Ponadto, zdaniem przedstawicielek BRPO, istotne jest, aby w dalszych pracach nad kształtem ustawy:

• rozróżnić środki wychowawcze na nieizolacyjne oraz izolacyjne (umieszczenie w ośrodku wychowawczym), 
• określić, że stosowanie środka o charakterze izolacyjnym może być orzeczone dopiero po wykazaniu, że prawidłowo wykonywane środki o charakterze nieizolacyjnym nie były skuteczne,
• podnieść granicę wiekową umożliwiającą orzeczenie środka wychowawczego o charakterze izolacyjnym względem pozostałych (nieizolacyjnych) środków.

Uczestnicy konferencji zgłosili również zastrzeżenia do planu stworzenia nowego typu placówki dla nieletnich – Okręgowego Ośrodka Wychowawczego, do którego mieliby trafiać nieletni stwarzający szczególne problemy wychowawcze lub przejawiający znaczny stopień demoralizacji. W praktyce jednak regulacje dotyczące tego typu placówki dopuszczają, aby w szczególnie uzasadnionych przypadkach kierować do nich nieletnich, którzy popełnili jedynie wykroczenia lub wykroczenia skarbowe. 

Zdaniem ekspertów konieczne jest, aby w pierwszej kolejności rozwiązać problemy, z którymi młodzieżowe ośrodki wychowawcze borykają się obecnie. Jak wynika z raportu NIK z 2018 r., odnoszącego się do funkcjonowania młodzieżowych ośrodków wychowawczych, ich efektywność oceniona została bardzo nisko. Z badań Najwyższej Izby Kontroli wynika, że odsetek byłych wychowanków MOW, którzy w ciągu pięciu lat po opuszczeniu placówki zostali skazani prawomocnymi wyrokami wynosi aż 60%. 

Tymczasem projekt ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich nie zawiera rozwiązań, które mogłyby wspomóc już istniejące placówki w wykonywanej przez nich pracy i w konsekwencji zwiększyć efektywność ich działania. Przedstawiciele młodzieżowych ośrodków wychowawczych wskazywali na  ogromną potrzebę uzyskania dodatkowych środków finansowych pozwalających m.in. na zatrudnienie większej liczby personelu psychologicznego. Obecna liczba specjalistów w większości placówek nie zapewnia wystarczającego wsparcia nieletnim, co również negatywnie wpływa na ich stan emocjonalny, a w konsekwencji na ich zachowanie i dalszy proces wychowawczy. 

Pomimo wskazania w samej nazwie ustawy, że projekt ma na celu wsparcie nieletnich, nie zawiera on również kluczowej zdaniem przedstawicielek BRPO propozycji stworzenia systemu pracy w środowisku nieletniego. W trakcie wizytacji Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur w ośrodkach wychowawczych przedstawiciele KMPT otrzymywali sygnały zarówno od nieletnich, jak i wychowawców, że taka praca jest konieczna.

Argument ten podniesiony był w wystąpieniu generalnym do Prezesa Rady Ministrów z 19 lipca 2021 r. W odpowiedzi sekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji i Nauki wskazała, że prace w rodzinach zagrożonych kryzysem są monitorowane i wspierane przez odpowiednie podmioty, zatem obszar ten nie wymaga dodatkowych regulacji. W praktyce jednak, co potwierdzają sami wychowankowie oraz pracujący z nimi pedagodzy, taka praca nie jest wykonywana, a jej brak rodzi negatywne skutki nie tylko dla nieletnich, którzy przebywają już w ośrodkach, ale i dla pozostałych dzieci wychowujących się w ich rodzinach - nierzadko kilka lat później same również trafiają one do ośrodków wychowawczych. 

W trakcie konferencji zgłaszano również uwagi do rozwiązań dotyczących: 

• gwarancji procesowych dla nieletnich w postępowaniu sądowym (prawa do pomocy prawnej, minimalnych gwarancji antytorturowych dotyczących przesłuchania nieletniego), 
• nadzoru sądowego nad stosowaniem środków przymusu bezpośredniego (z którego wyłączono prewencyjne stosowanie kajdanek w ośrodku wychowawczym), 
• możliwości wykorzystywania izb adaptacyjnych jako nieformalnego środka dyscyplinującego, 
• różnicowania w sposobie tworzenia ośrodków dla nieletnich matek w ośrodkach wychowawczych i zakładach poprawczych, 
• ograniczenia minimalnego standardu w dostępie nieletnich do świeżego powietrza,
• prowadzenia kontroli osobistej oraz badań na obecność w alkoholu oraz środków odurzających w organizmie. 

Eksperci podkreślali również, że projekt, poza wskazanymi obszarami ryzyka, powiela znaczną część wadliwych regulacji z obecnie obowiązującej ustawy. W związku z tym, zdaniem wszystkich zgromadzonych, ustawa w proponowanym kształcie nie powinna zostać uchwalona. 

7 czerwca odbędzie się posiedzenie Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, podczas której rozpatrzone zostanie sprawozdanie z prac podkomisji nadzwyczajnej zajmującej się tym projektem. Następnie sprawozdanie Komisji  zostanie przedstawione podczas posiedzenia Sejmu, które rozpocznie się 8 czerwca.