Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Adam Bodnar wystąpił w panelu dotyczącym nadużywania tymczasowego aresztowania podczas największego dorocznego spotkania przedstawicieli krajów OBWE na temat praw człowieka i demokracji Human Dimension Implementation Meeting. W tym roku spotkanie odbywa się w Warszawie.

Nadużywanie tymczasowego aresztowania prowadzi nie tylko do naruszeń praw człowieka, ale i sprawiedliwości procesu sądowego. Problemem wyraźnie widocznym w krajach OBWE jest stosowanie tymczasowego aresztowania do wywierania nacisku – po to, by wydobywać zeznania, wywierać nacisk na oskarżonych, powstrzymywać działania opozycji i organizacji pozarządowych, wymuszać łapówki.

W panelu – obok Adama Bodnara – wzięli udział:

• Jago Russell, przewodniczący pozarządowej organizacji Fair Trials z Londynu
• Nadejda Atayeva, Stowarzyszenie na rzecz Praw Człowieka w Azji Środkowej (Association for Human Rights in Central Asia)  z Paryża
• Ralph Bunche, dyrektor regionalny na Europę Fair Trials (Bruksela)
• Dr Sergei Golubok, prawnik z Double Bridge Law (Petersburg)
• Stephanie Selg, doradczyni ds przeciwdziałania torturom  OBWE/ Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (Warszawa)

W Polsce znana była sprawa długotrwałego tymczasowego aresztowania Macieja Dobrowolskiego (kibica oskarżonego o pomoc w przemycie narkotyków, który przebywał w areszcie tymczasowym 40 miesięcy). Rzecznik Praw Obywatelskich badając sprawę Macieja Dobrowolskiego, a także sprawy innych obywateli, powziął wątpliwości dotyczące zgodności z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej niektórych przepisów kodeksu postępowania karnego regulujących zasady orzekania oraz przedłużania tymczasowego aresztowania.

Dlatego 8 stycznia skierował wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności przepisów Kodeksu postępowania karnego w zakresie, w jakim nie oznacza on maksymalnego czasu trwania tymczasowego aresztowania oraz dopuszcza przedłużenie tymczasowego aresztowania bez konieczności spełnienia przesłanek uzasadniających takie postanowienie.

Tymczasowe aresztowanie jest najważniejszym i jednocześnie najbardziej kontrowersyjnym środkiem zapobiegawczym i środkiem przymusu. Prowadzi bowiem do daleko idących ograniczeń w korzystaniu z praw i wolności, przez co staje się podobne do kary pobawienia wolności. Różnica między tymczasowym aresztowaniem a karą pozbawienia wolności jest jednak fundamentalna. Tymczasowe aresztowanie jest stosowane na etapie, kiedy nie można jeszcze stwierdzić pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej. Podstawą do stosowania środków zapobiegawczych jest wynikające z zebranego materiału dowodowego duże prawdopodobieństwo, że oskarżony (podejrzany) popełnił przestępstwo. Natomiast kara pozbawienia wolności jest wymierzana i wykonywana na podstawie prawomocnego wyroku sądu, a więc w sytuacji, gdy przestępny charakter czynu został sprawcy przypisany.

Rzecznik kwestionuje przepis pozwalający na zastosowanie tymczasowego aresztowania tylko z powodu surowości kary grożącej podejrzanemu, także wówczas, gdy nie ma ryzyka, że podejrzany będzie utrudniał postępowanie. Wątpliwości budzi również możliwość przedłużania tymczasowego aresztowania bez określenia górnej granicy lub wskazania szczegółowych przesłanek uzasadniających jego przedłużenie. Przedłużanie tymczasowego aresztowania tylko dlatego, że sąd pierwszej instancji orzekł o winie, bez spełnienia jakichkolwiek dodatkowych przesłanek, prowadzić musi do naruszenia zasady domniemania niewinności. Polski proces karny nie pozwala na obalenie domniemania niewinności przez nieprawomocny wyrok sądu. Nie można wykluczyć przecież, że wyrok zostanie zmieniony przez sąd drugiej instancji na korzyść oskarżonego. Niedopuszczalne jest stosowanie pozbawienia wolności, które jest tymczasowym aresztowaniem tylko formalnie, zaś materialnie jest karą.

W ocenie Rzecznika optymalnym rozwiązaniem byłoby określenie w kodeksie postępowania karnego maksymalnego okresu tymczasowego aresztowania i jednocześnie wskazanie ściśle określonych przesłanek pozwalających w nadzwyczajnych przypadkach wykroczyć poza granice określone w przepisie.