Biuletyn Informacji Publicznej RPO

Obchodzimy w kwietniu dwie niezwykłe w dziejach Narodu Polskiego rocznice – 80. rocznicę zbrodni katyńskiej oraz 10. rocznicę  katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem.

Pamięć o oficerach i przedstawicielach polskiej inteligencji zamordowanych w Katyniu i innych miejscowościach stała się naszą powszechną traumą. Naszym zbiorowym głębokim przeżyciem jest również wspomnienie ofiar katastrofy smoleńskiej, a także długich dni żałoby następujących po tej tragedii.

W pewnym sensie każdy Polak stracił w tych wydarzeniach kogoś bliskiego, bowiem wyjątkowo głęboko zapisały się one w naszej świadomości zbiorowej. Również w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich mamy szczególne  powody do smutku i zadumy związanej z tymi rocznicami.

Zbrodnia katyńska była jednym z najbardziej wymownych przykładów ludobójstwa w XX wieku. Stała się dotkliwym symbolem tego, do czego prowadzić może wojna, nienawiść, pogarda dla praw człowieka oraz nieustępliwa wola wynarodawiania. Stąd pamięć o tej tragedii jest tak ważna dzisiaj dla osób i instytucji walczących o poszanowanie ludzkiej godności oraz o pamięć i umocnienie narodowej tożsamości. Choć działo się to w innych czasach, to przecież echa tamtych wydarzeń przenoszą się na naszą współczesność, wpływają na polityczne  i moralne wybory.

W 2010 roku w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem, obok wielu ważnych osobistości polskiego życia państwowego, zginął dr Janusz Kochanowski, rzecznik praw obywatelskich piątej, niedokończonej kadencji. Był osobą wybitną, wznoszącą się ponad istniejące podziały.  Potrafił z niezwykłą pasją walczyć o ludzkie sprawy. A przy tym nad wyraz szanował prawo i cenił dialog, nawet w trudnych i drażliwych tematach. Jego ostatnim działaniem przed wylotem na uroczystości rocznicowe było wystosowanie apelu do Ombudsmana Federacji Rosyjskiej, aby wspólnie uznać Katyń za miejsce pojednania i spotkań Polaków i Rosjan. Napisał wtedy między innymi:

"Jako Ombudsmani wiemy, że zbrodni i pogwałcenia elementarnych praw człowieka nie dokonuje naród. Czynią to konkretne instytucje i ludzie owładnięci szaleńczą ideologią; czynią to zbrodnicze systemy polityczne pozbawiające zwykłych obywateli podmiotowości. Naród jako taki staje się wręcz wrogiem bezwzględnych władców i totalitarnych partii rządzących (…)

Złóżmy hołd ofiarom, pracujmy nad odsłonięciem całej prawdy historycznej, ścigajmy zbrodniarzy. Zło nazywajmy złem, a ludobójstwo ludobójstwem. Ale wyciągnijmy wnioski z historii i dajmy szansę przyszłości. Uczyńmy Katyń miejscem spotkania, zwłaszcza młodzieży. Uczmy nowe pokolenia mądrego patriotyzmu, który w sąsiedztwie narodów pozwala dostrzegać więcej szans niż zagrożeń. I który miłość do ojczyzny łączy z poszanowaniem wolności jednostki oraz praw człowieka".

Mimo bolesnych wspomnień, warto zwrócić uwagę na ponadczasowe znaczenie tych słów. Pamięć, zwłaszcza zbiorowa, powinna być mądra. Nie wolno zatajać faktów, należy szanować bohaterów, ale naszym obowiązkiem jest też uczyć się na doświadczeniach, szczególnie tych tragicznych dla narodu. Czy dzisiaj to potrafimy?

Nic nie dorówna tamtym zdarzeniom sprzed lat, to oczywiste, lecz obecnie epidemia koronawirusa spowodowała, że znowu znaleźliśmy się w kryzysie, godzinie próby. Stajemy przed innymi, ale również ważnymi wyborami etycznymi, wymagającymi często określenia, czym są dla nas prawa człowieka oraz jakie wartości stawiamy na pierwszym miejscu.

Mam nadzieję, że będzie nas stać na podjęcie właściwych decyzji. Wierzę również, że nadejdzie czas, gdy zostaną urzeczywistnione nadzieje wyrażane przez Dr Janusza Kochanowskiego – o prawdzie, pojednaniu i dobrym sąsiedztwie. Choć to być może wyzwanie dopiero dla przyszłych pokoleń.