Biuletyn Informacji Publicznej RPO

1. radcowie prawni będą prowadzili wykłady poświęcone różnym zagadnieniom prawnym (m.in. umowy finansowe, umowy sprzedaży, sprawy spadkowe, sprawy egzekucyjne, sprawy emerytalno-rentowe, sprawy ubezpieczeniowe)
2. dla słuchaczy Uniwersytetów Trzeciego Wieku organizowane będą konferencje, seminaria i warsztaty
3. powstaną też wydawnictwa dla seniorów – na wzór przygotowanego ze wsparciem RPO i Komisji Nadzoru Finansowego poradnika „Senior w świecie finansów”

- Gdziekolwiek nie pojadę w trakcie spotkań regionalnych spotykam się z seniorami, którzy skarżą się na niedoinformowanie w sprawie swoich praw przy zawieraniu umów (np. kiedy można odstąpić od umowy, jakie są konsekwencje zerwania umowy telekomunikacyjnej itd). Zorientowaliśmy się, że połączenie aktywności pro bono radców prawnych i energii UTW ma wielkie znaczenie. Dodatkowym wsparciem mogą być publikacje powstające ze wsparcia RPO – powiedział Adam Bodnar.

Prezes Krajowej Rady Radców Prawnych Dariusz Sałajewski przywołał badania Rady, z których wynika, jak niski jest poziom świadomości prawnej Polaków. „Przeciętny obywatel dowiaduje się, że ma do czynienia z prawem dopiero wtedy, gdy ponosi szkodę” - powiedział.

Zastępczyni RPO dr Sylwia Spurek przypomniała, że RPO zajmuje się prawami człowieka, a od 2011 r. jest organem równościowym, który ma przeciwstawiać się dyskryminacji także ze względu na wiek. - Musimy przejść do dyskusji, która opiera się na prawach człowieka osób starszych. Takie podejście może zmienić sytuację osób starszych. Dziś nasz państwo zakłada, że w tej dziedzinie może wystarczyć ponadprogramowa aktywność samorządów terytorialnych. Tymczasem realizacja praw człowieka nie może od tego zależeć. Musi być poważniej umocowana w systemowej polityce władz – podkreśliła.

Narzędziem pozwalającym na zmianę podejścia jest – o co RPO się stara - udział Polski w światowej w debacie o konwencji ONZ o prawach osób starszych. – Akcja RPO „Za starość naszą i waszą” zachęca wszystkich do włączenia się do tej dyskusji. Chcemy służyć Polsce, a przez to także ludziom w innych krajach – powiedziała Sylwia Spurek.

Sprawy osób starszych są zbyt poważne, by powierzyć je tylko politykom i zostawić do załatwienia na szczeblu centralnym. To sprawy naszych dziadków, naszych rodziców i w końcu – nas samych. Powodem, by o tym mówić, jest zbliżający się (1.10) Międzynarodowy Dzień Osób Starszych.

To w naszym interesie jest, byśmy wszyscy mogli do późnej starości być sprawni, samodzielni i mieszkać w naszym własnym mieszkaniu – a nie w domu opieki.

Jak to zrobić?  Rzecznik Praw Obywatelskich proponuje dwa kroki

1. Włączenie się w międzynarodową debatę o prawach osób starszych
2. Wspieranie działań lokalnych na rzecz osób starszych (starszych dziś i starszych w przyszłości)

W 2012 roku na szczeblu Organizacji Narodów Zjednoczonych rozpoczęły się prace i dyskusje nad stworzeniem Konwencji o prawach osób starszych, aktu prawnego, który daje szanse na wzmocnienie praw osób starszych i skuteczniejsze przeciwdziałanie różnym formom dyskryminacji ze względu na wiek.

Aby dokument ten powstał, konieczne jest szerokie poparcie dla tej inicjatywy wśród krajów członkowskich ONZ, także Polski.

Szczególnie istotne jest włączenie do dyskusji środowiska osób starszych, organizacji obywatelskich, aby jak najlepiej rozpoznać sytuacje naruszeń praw seniorów, na które może odpowiedzieć Konwencja, i aby zaangażować się w jej współtworzenie. Bardzo ważny jest głos i zaangażowanie osób młodych, które wnoszą do dyskusji swoje spojrzenie i mogą działać na rzecz osób starszych i własnej, godnej starości.

Konwencja jest potrzebna, wywołuje debatę. A publiczna rozmowa ułatwia wszystkim zrozumienie, z jak poważnym problemem się  mierzymy. I jak wiele jest do zrobienia.

Potrzebne są zmiany systemowe, tak aby realizacja podstawowych praw człowieka  osób starszych nie była uzależniona od wyjątkowego zaangażowania pojedynczych osób. Należy skutecznie oddziaływać na decydentów na poziomie centralnym i samorządowym, aby doprowadzić do wdrożenia koniecznych zmian w polityce społecznej. Konwencja, jako wiążący instrument prawny, z pewnością ułatwi i przyspieszy przyjęcie odpowiednich krajowych regulacji.  

Pamiętajmy, że  Polska przyczyniła się do uchwalenia w roku 1989  Konwencji o prawach dziecka, przedkładając w 1978 roku projekt takiej międzynarodowej, powszechnej regulacji prawnej. Teraz nikt nie kwestionuje jej sensu i znaczenia.

A starość jest równie ważna jak dzieciństwo.

• Zobacz, kto się przyłączył do akcji RPO na www.rpo.gov.pl/pl/sprawa/za-starosc-nasza-i-wasza

Rzecznika Praw Obywatelskich wspiera w działaniach na rzecz osób starszych specjalna komisja ekspertów. Jej ostatnim osiągnięciem jest wydana w ubiegłym tygodniu publikacja „System wsparcia osób starszych w środowisku zamieszkania”. Zawiera listę działań/usług w siedmiu obszarach (od bezpieczeństwa ekonomicznego po mieszkalnictwo).

Łatwo można dzięki niej sprawdzić, co jest do zrobienia w naszym najbliższym otoczeniu, żeby starsi ludzie mogli cieszyć się samodzielnością, a ich rodziny – jeśli nadejdzie czas opieki  - nie były przeciążone zadaniami opiekuńczymi. Może być kopalnią dobrych pomysłów do wykorzystania lokalnie i w debatach medialnych.

Eksperci zwracają uwagę, że te działania w najbliższym otoczeniu muszą być bardzo różnorodne i dobrze koordynowane. Nie wystarczy dobry lekarz, jeśli mieszkanie nie  jest dostosowane do potrzeb osoby starszej. Nie wystarczy przyjazny dom dziennego pobytu, jeśli nie ma do niego jak dojechać.

Zalecenia ekspertów – autorów publikacji rozpisane są bardzo szczegółowo, ze wskazaniem, kto i jak może się czym zająć. Poniżej tylko skrótowy wyciąg:

Zdrowa starość zaczyna się za młodu, dlatego tak ważne jest popularyzowanie informacji dotyczących prawidłowej diety, dostępu do usług ochrony zdrowia, rehabilitacji.

Dla osób starszych bardzo ważne są – uwaga! – informacje  o  zajęciach  sportowych dla seniorów, o spotkaniach upowszechniających wiedzę z zakresu zdrowego trybu życia, spotkania ze specjalistami, np. dietetykami, rehabilitantami.

Do tego dochodzić powinny rzetelne informacje o ryzykach związanych z postępującym procesem biologicznego starzenia się, np. ryzyko upadków i sposoby zapobiegania. Trzeba to wiedzieć, zanim to się stanie!

• Zajmij się zdrowiem, zanim ono zajmie się Tobą

Osoby będące w zaawansowanym wieku (późniejsza faza starości) potrzebują opieki ze strony lekarza geriatry i współpracującego z nim zespołu opieki geriatrycznej. Leczenie się osoby starszej u kilku specjalistów jednocześnie bez możliwości całościowego spojrzenia na pacjenta i jego problemy zdrowotne może zmniejszać skuteczność terapii.

Osoby z zaburzeniami poznawczymi, zależnie od stopnia nasilenia tych zaburzeń, mogą korzystać z różnych, dostosowanych do ich sytuacji, form wsparcia środowiskowego, zarówno w środowisku zamieszkania, jak i w placówkach półotwartych.

To ważne zadanie dla samorządu lokalnego, a szczególnie dla podległych mu placówek służby zdrowia, ośrodki pomocy społecznej i środki wsparcia działające w systemie ośrodków pomocy społecznej.

• To ważne, byśmy wszyscy zrozumieli, dlaczego na już musimy kształcić geriatrów i porządnie ich potem wynagradzać!

Nikt nie chciałby na starość trafić do domu opieki  - z dala od znajomych kątów, ludzi, drzew i zwierząt. Jak sprawić, by było to możliwe, choć powoli siły człowieka opuszczają? Kluczem są usługi opiekuńcze.

Usługi opiekuńcze będą zyskiwały na znaczeniu zarówno ze względu na rosnące potrzeby osób starszych, jak i z powodów natury ekonomicznej i związanych z organizacją pracy oraz optymalnym wykorzystaniem kadr.

Zapewnienie właściwej opieki w środowisku zamieszkania może mieć decydujące znaczenie dla jakości życia osoby starszej.

Sieć placówek dziennej opieki musi być w otoczeniu seniora (więc warto zacząć się za tym rozglądać, a samorząd powinien zacząć tworzyć bazę informacji o instytucjach dziennego pobytu, ich ofercie i profilu). Musi być do nich zapewniony dojazd/transport.  Te placówki – kluczowe dla tego, byśmy jak najdłużej mogli mieszkać w swoich mieszkaniach – muszą mieć oferty dostosowane do stanu zdrowia i potrzeb seniorów (np. dla osób chorych na chorobę Alzheimera).

Senior powinien mieć dostęp do dopasowanych indywidualnie usług opiekuńczych świadczonych w miejscu zamieszkania, wspierających go w prowadzeniu gospodarstwa domowego.

• Osoby starsze muszą otrzymywać wsparcie w postaci usług - w zakresie pomocy w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych, opieki higienicznej, rozwijaniu kontaktów ze środowiskiem i rodziną.
• Równie ważne są usługi w ramach treningów samoobsługi i umiejętności w zakresie czynności dnia codziennego oraz umiejętności i funkcjonowania w życiu społecznym.

Takie instytucje powinny być tworzone w każdej gminie, a także w parafiach.

• Ważne, by pamiętać, że opieka nad seniorem to nie jest wyłącznie zadanie jego rodziny, ale całej wspólnoty lokalnej

O czym warto pamiętać?

• O systemie dostarczania posiłków osobom niemogącym samodzielnie ich przygotować.
• O telefonie zaufania dla osób korzystających z usług opiekuńczych.
• O systemie oceny opiekunów środowiskowych dostępny dla osób poszukujących opiekuna (zarówno dla seniora, jak i jego bliskich).
• O rozwoju i wspieraniu wolontariatu osób starszych w obszarze usług opiekuńczych (samopomoc).
• O organizacji opieki krótkookresowej w placówkach świadczących całodobową opiekę (tzw. opieka wytchnieniowa dla krewnych opiekujących się na stałe seniorem).
• O opiece  psychologicznej dla bliskich osoby starszej.
• O wypożyczalniach sprzętu medycznego i do opieki nad osobami niesamodzielnymi.
• O bezpłatnej informacji o możliwościach uzyskania pomocy oferowanej przez wolontariuszy (banki czasu wolnego).
• Wiele z tych działań to równocześnie doskonały pomysł na aktywność społeczną dla osób ciągle młodych (przynajmniej duchem, jeśli już nie ciałem)

Co jest potrzebne? Pracodawcy, w tym pracodawcy sektora publicznego muszą doceniać pracę osób starszych. Powinni mieć oni możliwość pracy dorywczej, ale też szkoleń. Informacja o możliwości takiej pracy powinna być łatwo dostępna (np. targi pracy dla seniorów). Musimy wykształcić doradców zawodowych pracujących z osobami starszymi!

Trzeba pamiętać o ułatwianiu seniorom dostępu do oferty kulturalnej, np. poprzez regulowanie zasad odpłatności, ale też przez dostosowanie pory imprez do potrzeb seniorów. Trzeba pamiętać, że organizatorzy takich imprez mogą  korzystać z wiedzy, doświadczenia i umiejętności seniorów.

Osoby starsze mogą się kształcić, a jeśli nie mogą już tergo robić same, trzeba zadbać o to, by miał im kto poczytać i nauczyć, jak się obsługuje nowoczesne urządzenia ułatwiające dostęp do kultury (uwaga do osób młodych: kiedy będziecie starsi, w obiegu będą urządzenia, których dziś nikt nie jest w stanie sobie wyobrazić. Wyjaśniając osobom starszym, jak odtwarzać audiobooka z tabletu, zwiększacie szanse, że kiedyś ktoś opowie wam, jak działa to „coś”).

Zapewnienie bezpieczeństwa ekonomicznego polega nie tylko na dostarczaniu środków utrzymania, ale i na ochronie przed ich utratą, której konsekwencją jest ograniczenie możliwości zaspokajania potrzeb.

• Seniorzy będą bardziej aktywni, jeśli lokalna społeczność wprowadzi dla nich ulgi (np. karta seniora). Pomoc społeczna powinna pilnie baczyć, by osoby w trudnej sytuacji materialnej nie pozostawały bez pomocy.
• Ale że wiele zależy od polityki emerytalno-rentowej państwa i polityki płacowej państwa, trzeba o tym głośno i dużo rozmawiać.
•  Bezpieczeństwo finansowe seniorów zależy też od ich wiedzy o świecie finansów. Dobra informacja pozwala na zapobieganie oszustwom i wyłudzeniom. Bardzo ważna jest dobra informacja konsumencka.

Rzecznik Praw Obywatelskich  jako niezależny organ ds. równego traktowania aktywnie działa na rzecz ochrony praw osób starszych. Jest to jeden z priorytetowych kierunków interwencji RPO.  Ochrona praw osób starszych jest realizowana na bazie ustawowych kompetencji Rzecznika: wiele zagadnień podnoszonych jest z inicjatywy RPO w aspekcie generalnym – RPO wskazuje, jakie działania należy podjąć w celu zapewnienia skutecznej ochrony wolności i praw człowieka i obywatela. Postulaty mogą mieć charakter legislacyjny (zmiany lub wprowadzenia określonej regulacji prawnej) lub pozalegislacyjny (np. opracowania i wdrożenia programu działań w danej dziedzinie). RPO dysponuje także środkami o charakterze procesowym (w tym możliwość występowania do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami w sprawach, o których mowa w art. 188 Konstytucji RP). 

RPO interweniuje w sprawach indywidualnych na podstawie wniosków, informacji przyjętych w punktach obsługi Interesantów, jak również z urzędu na podstawie m.in. doniesień medialnych. W zakresie spraw dotyczących dyskryminacji, w tym ze względu na wiek, Rzecznik obserwuje jednak problem tzw. underreportingu, czyli nieadekwatnej liczby skarg na dyskryminację w stosunku do rzeczywistej skali problemu. W 2015 r. do Biura Rzecznika wpłynęły jedynie 42 nowe sprawy dot. dyskryminacji ze względu na wiek (na 727 wszystkich nowych spraw dot. równego traktowania).

Osoby starsze są jedną z najistotniejszych grup odbiorców świadczeń opieki zdrowotnej, a okres zapotrzebowania na szereg usług medycznych właściwych dla wieku starszego, wydłuża się i przesuwa w kierunku osób coraz starszych. W zdecydowanej większości, zarówno potrzeby, jak i koszty leczenia, rosną wraz z liczbą przeżytych lat.

W opinii Rzecznika polski system opieki zdrowotnej i pomocy osobom starszym jest niewydolny oraz nieprzygotowany na gwałtownie postępujące zmiany demograficzne i przyrost najstarszej populacji obywateli. Podejmowane w tym zakresie działania nie są wystarczające, spójne, skuteczne i efektywne. Nie są zatem w stanie sprostać nowym wyzwaniom w zakresie skoordynowanej, holistycznej pomocy medycznej zorientowanej na seniorów.

W marcu 2016 r. RPO ponownie zwrócił się do Ministra Zdrowia w sprawie zapewnienia opieki zdrowotnej oraz pomocy osobom starszym. W wystąpieniu tym RPO zwrócił uwagę na główne niedomagania systemu, tj. niedostatek lekarzy geriatrów, niedostateczne przygotowanie lekarzy do opieki nad osobami w podeszłym wieku, brak sprawnie funkcjonującego systemu geriatrycznej opieki medycznej i standardów podejścia geriatrycznego (powszechności, jakości, dostępności i kompleksowości zaspokojenia złożonych potrzeb  osób starszych), brak krajowej strategii polityki zdrowotnej wobec ludzi starszych, odpowiedniej liczby specjalistów z zakresu geriatrii, oddziałów i nowych poradni geriatrycznych, nowych metod diagnozowania chorób otępiennych, właściwego systemu finansowania oraz instrumentów wsparcia dla osób opiekujących się osobami starszymi, a także narodowego programu alzheimerowskiego.

Należy zaznaczyć, że brak dostępności do lekarzy geriatrów był najczęściej zgłaszanym problemem dotyczącym spraw osób starszych podczas spotkań regionalnych Rzecznika. W opinii organizacji działających na rzecz seniorów lub organizacji seniorskich sieć placówek geriatrycznych – poradni i oddziałów geriatrycznych w szpitalach – nie rozwija się, a w niektórych województwach wręcz się kurczy.

W podmiotach leczniczych pilnego i skutecznego rozwiązania wymaga problem niedoboru pielęgniarek. W tej sprawie Rzecznik zwrócił się do Ministra Zdrowia w czerwcu 2016 r. zaznaczając potrzebę podjęcia działań systemowych pozwalających na realne zwiększenie liczby pielęgniarek w publicznym systemie opieki zdrowotnej. Nie są wystarczające dotychczas podejmowane i planowane działania, m.in. w zakresie zabezpieczenia kształcenia pielęgniarek i położnych. Konieczna jest radykalna poprawa warunków ich pracy oraz wynagrodzeń tej grupy zawodowej. Skutecznej recepty wymaga również niepokojący odpływ wykształconych i doświadczonych pielęgniarek

Wskazane jest ponadto włączenie opiekunów medycznych do zabezpieczenia usług opiekuńczych osobom chorym i niesamodzielnym. RPO zwrócił się w tej sprawie do Ministra Zdrowia - dotychczas bowiem, dla efektywniejszego wykorzystania czasu pracy pielęgniarek, nie wprowadzono w wystarczającym stopniu do systemu opieki zdrowotnej osoby profesjonalnie przygotowanej do wykonywania czynności higieniczno – opiekuńczych.

Rzecznik odnotowuje i reaguje na przypadki nieludzkiego traktowania osób przybywających w placówkach sprawujących opiekę nad osobami w podeszłym wieku, niepełnosprawnymi lub przewlekle chorymi.

W celu wsparcia społeczeństwa obywatelskiego działającego na rzecz osób starszych Rzecznik ogłosił konkurs pt. „Złota Księga Dobrych Praktyk na rzecz Społecznego Uczestnictwa Osób Starszych”. Konkurs ten, organizowany wspólnie z Komisją Ekspertów ds. Osób Starszych, kierowany jest do organizacji społecznych, nieformalnych grup, pracodawców i samorządów terytorialnych oraz innych instytucji realizujących programy na rzecz osób starszych. Jego celem jest promowanie wartościowych inicjatyw podejmowanych na rzecz osób starszych i z osobami starszymi. W szczególności Rzecznikowi zależy na dostrzeżeniu i rozpropagowaniu działań, które służą budowaniu społeczeństwa spójnego, przyjaznego wszystkim grupom wiekowym. zlotaksiega.rpo.gov.pl/pl/edycja/edycja-i

Zebrana wiedza i doświadczenia wskazują, że Strategia odnosząca się do polityki senioralnej, jest niezwykle potrzebnym dokumentem, który przedstawiłby spójną wizję rozwoju państwa w zakresie objęcia ochroną i upodmiotowienia powiększającej się grupy osób starszych. Należy podkreślić, że w zasadzie w każdym z poruszonych powyżej tematów, oprócz zebranych niedociągnięć natury legislacyjnej, główny problem zasadza się na braku sprawnej komunikacji pomiędzy strukturami państwa a obywatelem. Jak również podkreślić należy potrzebę koordynacji działań i wzajemne wspieranie się różnych sektorów.