Biuletyn Informacji Publicznej RPO

IX.517.777.2019

Wystąpienie do Dyrektora Generalnego Służby Więziennej w sprawie sytuacji osób z chorobą somatyczną lub psychiczną, wobec których stosowany jest środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania.

W Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich poddano analizie kwestię realizacji postanowień sądów wydawanych na podstawie art. 260 § 1 k.p.k. wobec osób, u których istnieje konieczność wykonywania tymczasowego aresztowania w odpowiednim zakładzie leczniczym. Przeprowadzone czynności ujawniły kilkanaście zagadnień, które składają się na skomplikowany obraz sytuacji osób z poważną chorobą somatyczną lub psychiczną, wobec których stosowany jest środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania. Analiza dotyczyła także uwarunkowań, w jakich Służba Więzienna, w tym lekarze, wypełniają swoje zobowiązanie do zapewnienia osadzonym właściwego leczenia w warunkach izolacji penitencjarnej.

Rzecznik wskazał, że obowiązujące przepisy nie przewidują zamieszczania w Centralnej Bazie Osób Pozbawionych Wolności informacji o realizowaniu wobec danej osoby dyspozycji art. 260 § 1 k.p.k. Stan ten powoduje, że próba ustalenia dla jakiej liczby pacjentów potrzebne są miejsca w oddziałach szpitalnych, staje się bardzo pracochłonna. Na Służbie Więziennej spoczywa obowiązek realizacji postanowienia sądu o zastosowaniu art. 260 § 1 k.p.k., jak również obowiązek zapewnienia niezbędnych świadczeń zdrowotnych skazanym, zgodnie z art. 115 k.k.w. Tym samym w przypadku, gdy brak jest miejsc do hospitalizacji skazanego w oddziale szpitalnym w ramach więziennej służby zdrowia – Służba Więzienna musi sprostać wysiłkom organizacyjnym i finansowym, aby zapewnić hospitalizację w podmiocie zewnętrznym, pod konwojem funkcjonariuszy. Niewątpliwe istnieje problem niewystarczającej liczby miejsc w oddziałach szpitalnych, odpowiednio przygotowanych do udzielania oczekiwanych świadczeń zdrowotnych wobec osadzonych, które gwarantowałyby rzeczywistą możliwość niezwłocznego umieszczenia w nich osób tymczasowo aresztowanych. Zdaniem Rzecznika niecelowym jest jednak bezrefleksyjne zwiększanie liczby miejsc na oddziałach szpitalnych, lecz poszukiwanie rozwiązań, które doprowadzą do tego, że do szpitali trafiać będą wyłącznie osoby bezwzględnie tego wymagające.

Podstawowym problemem, na jaki zwrócili uwagę Dyrektorzy Okręgowi Służby Więziennej, a który pojawiał się także w toku wywiadów prowadzonych przez pracowników Biura RPO z dyrektorami jednostek podstawowych i lekarzami więziennymi w czasie wizytowania jednostek penitencjarnych – była kwestia asekuracyjnego stosowania przez sądy art. 260 § 1 k.p.k. u osób bez objawów choroby psychicznej czy zaburzeń na tle psychicznym. Postulatem zgłoszonym przez Dyrektorów Okręgowych SW byłoby w takich przypadkach umieszczanie przez sąd w postanowieniu o tymczasowym aresztowaniu, nakazu natychmiastowej konsultacji psychiatrycznej (ze wskazaniem powodu) po przyjęciu danej osoby do jednostki penitencjarnej i pozostawienie kwestii ewentualnego dalszego leczenia psychiatrycznego w kompetencji więziennego lekarza psychiatry.

Rzecznik zauważył również, że wskazaniem do hospitalizacji może być jedynie aktualny stan zdrowia pacjenta – fakt samego występowania choroby psychicznej, która w danym okresie znajduje się w fazie remisji nie uzasadnia konieczności przyjęcia danej osoby do szpitala. Ze zgłoszeń przekazanych Rzecznikowi przez Dyrektorów Okręgowych Służby Więziennej wynika, że art. 260 § 1 k.p.k. stosowany jest wobec pacjentów będących w remisji, co – tak jak powyżej zasygnalizowane problemy hospitalizowania osób psychicznie zdrowych – skłania do negatywnej oceny takiej praktyki.

Jedną z sytuacji, w której dochodzi do prób lub nawet do hospitalizacji osób, u których nie stwierdza się choroby psychicznej, jest stosowanie art. 260 § 1 k.p.k. wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dotychczasowe działania podjęte przez Rzecznika skłaniają do wyrażenia stanowiska, że izolacja penitencjarna wobec tych osób powinna być rozważana ze szczególną ostrożnością. Należy podkreślić, że niepełnosprawność intelektualna nie jest chorobą psychiczną i nie poddaje się leczeniu, sama w sobie nie jest przesłanką do hospitalizacji, a warunki panujące w więziennych oddziałach szpitali psychiatrycznych są nadal warunkami jednostki penitencjarnej, z ich reżimem i prawnymi uwarunkowaniami.

Najpowszechniejszym problemem zgłaszanym przez Dyrektorów Okręgowych Służby Więziennej, który budzi niepokój Rzecznika także przy rozpoznawaniu spraw indywidualnych, jest problem przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osób tymczasowo aresztowanych, które nie wyrażają zgody na leczenie. Rzecznik podkreślił zatem, że zastosowanie tymczasowego aresztowania nie pozbawia danej osoby prawa do decydowania o swoim zdrowiu i leczeniu. Wobec wszystkich obywateli, także wobec pacjentów więziennej służby zdrowia, ma bowiem zastosowanie generalna zasada, obowiązująca na mocy art. 16 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Stanowi ona, że pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody, a ograniczenie tego prawa może mieć miejsce jedynie w wyjątkowych przypadkach, określonych w ustawie.

Dyrektorzy Okręgowi Służby Więziennej zwracali także uwagę na fakt, iż stosując art. 260 § 1 k.p.k. sądy, co zrozumiałe, nie wskazują długości hospitalizacji. Jednak oznacza to w praktyce, iż w intencji sądu ma ona trwać do zakończenia stosowania tymczasowego aresztowania, często przedłużanego. Tym samym o konieczności dalszej hospitalizacji pacjenta nie decyduje stan jego zdrowia, tylko sam fakt pozbawienia wolności.

Rzecznik wskazał też, że w przypadku wykonywania tymczasowego aresztowania w szpitalu pozawięziennym brak jest uregulowań dotyczących sprawowania faktycznego nadzoru nad prawidłowością wykonania środka zapobiegawczego w taki sposób, jaki gwarantowany jest, gdy dana osoba przebywa w jednostce penitencjarnej. Powyższe może także grozić niezapewnieniem praw należnych tymczasowo aresztowanemu, związanych np. z realizacją widzeń, zakupów, paczek czy korzystaniem z aparatu telefonicznego. Kwestią istotną w kontekście prawa do obrony jest problem, gdy szpital poza więzienną strukturą nie udostępnia odpowiednich pomieszczeń do poufnego spotkania z adwokatem.

Rzecznik zwrócił się do Dyrektora Generalnego SW z prośbą o wskazanie dotychczasowych inicjatyw prowadzonych przez Służbę Więzienną wobec zasygnalizowanych problemów. W szczególności poprosił o wskazanie, jakie rozwiązania umożliwią Służbie Więziennej skuteczną realizację decyzji sądów w przedmiotowym zakresie.